جلگه چگونه تشکیل می شود؟ + جلگه‌های مهم ایران روی نقشه
آیا میدانید جلگه چیست؟ در مطالعات هفتم، کلاس پنجم و کتاب های درسی چهارم و جغرافیا به این موضوع اشاره شده است. عکس جلگه روی نقشه معمولا به رنگ سبز دیده می شود. ارزش اقتصادی جلگه‌ها را می‌توان آشکارا دید. در این مطلب علاوه بر اینکه می گوییم جلگه چیست و چگونه تشکیل می شود؟ به معرفی جلگه‌های مهم ایران روی نقشه هم میپردازیم.
جلگه چیست و چگونه تشکیل میشود؟
جُلگه سرزمین پست و همواری است که از آبرفت رود‌ها به وجود آمده‌است و به دریا یا دریاچه‌ای دائمی ختم میشود. وقتی رود‌ها به طرف دریا می‌روند آبرفت فراوانی با خود می‌برند که در نزدیکی دریا ته نشین می‌کنند. این آبرفت‌ها روی هم انباشته می‌شوند و پس از سال‌ها جلگه تشکیل میشود.
این سطوح پهناور به طرق مستقیم یا غیرمستقیم محصول فرسایش هستند. با فرسایش کوه‌ها و تپه‌ها، جاذبه و جریان آب و یخ، رسوبات را به سمت سرازیری می‌کشاند، لایه‌ها روی هم ته نشین شده و جلگه‌ها را تشکیل می‌دهند.
نامگذاری جلگه ها
به زمین مسطح و نسبتاً همواری می‌گویند که معمولاً بلندای کمی داشته باشد. اینگونه زمین‌ها به روش‌های گوناگون پدید می‌آیند که هر کدام بر حسب مورد نامگذاری می‌شوند، مانند جلگه آبرفتی و جلگه ساحلی و همچنین مسیله.
گیاه طبیعی بیشتر جلگه‌های معتدله علف است که به آن علفزار می‌گویند. معمولاً به جلگه‌های خشک و کم‌گیاه‌تر دشت هم می‌گویند.
جلگه چگونه تشکیل میشود؟
جریان آب رودخانه‌ها با فرسایش سنگ و خاک‌های مسیر خود، زمین‌هایی که از آن عبور می‌کنند را صاف و هموار می‌کنند. این رسوبات وارد آب رودخانه‌ها شده و با گذشت زمان به صورت لایه لایه بر روی لایه روی هم انباشت می‌شوند و جلگه‌های آبرفتی را تشکیل می‌دهند.
فرق دشت و جلگه
دشت: زمین‌های همواری که از همه طرف به کوه میرسد وخاک بسیار حاصل خیزی برای کشاورزی دارد مثل دشت مرغاب در استان فارس
جلگه: زمین‌های هموار وصافی که از یک طرف به کوه واز طرف دیگر به دریا دریاچه ویا رود خانه وصل میشود مثل جلگه‌ی خوزستان
فواید جلگه‌ها
بعد از اینکه دانستیم جلگه چگونه تشکیل می شود؟ بهتر است درباره فواید آن هم بدانیم. ارزش اقتصادی جلگه‌ها بسیار است. جلگه‌ها بهترین مکان‌های کشاورزی در کشورمان است. در جلگه‌های ساحلی شمالی و جنوب ایران از نظر گذران اوقات فراغت، ارزش ارتباطی، منابع طبیعی نظیر نفت و گاز و پرورش آبزیان دارای اهمیت می‌باشند.
جلگه‌های مهم ایران روی نقشه
از جلگه‌های اصلی ایران می‌توان از جلگه خوزستان، جلگه مازندران، جلگه کرمانشاه، جلگه اصفهان، جلگه شیراز، جلگه گرگان، جلگه پاسارگاد (شهرستان پاسارگاد به مرکزیت سعادت شهر) و جلگه هلیل‌آباد نام برد. نمونه‌ای از دیگر جلگه‌های ایران عبارت‌اند از:
جلگه ماژان
جلگه موسی‌آباد
جلگه چاه هاشم
جلگه شبانکاره
جلگه سیرجان
جلگه زوزن
جلگه خوزستان
مهمترین جلگه‌های ایران
دانستیم جلگه چیست؟ و جلگه چگونه تشکیل می شود؟ برخی از جلگه های ایران را در ادامه معرفی کرده ایم.
جلگه خوزستان
جلگۀ خوزستان، وسیع‌ترین جلگۀ ایران است که حدود سه‌پنجم مساحت استان خوزستان و نیز قسمت‌هایی از استان‌های بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد را در بر می‌گیرد. بخش بزرگی از جلگۀ خوزستان، حاصل آبرُفت‌های رود‌های کارون، کَرخه و جراحی است. این جلگه که حدود ۴۱ هزار کیلومتر از وسعت استان خوزستان را در بر گرفته، با شیبی ملایم از حوالی دزفول تا کرانه‌های خلیج فارس امتداد دارد.
بخش جنوبی جلگۀ خوزستان در دشت‌های بسیار پست و مسطحی قرار دارد که بر اثر جزرومدّ دریا به وجود آمده است. خاک این ناحیه، بسیار شور و برای کشاورزی مناسب نیست. نواحی شمالی جلگه دارای خاکی حاصلخیز بوده و برای کشاورزی مناسب است. درجه حرارت در این ناحیه بین ۳ درجه در زمستان و ۴۹ درجه در تابستان متغیر است، میزان رطوبت آن حداقل ۲۲ درصد و حداکثر ۷۳ درصد است.
میانگین بارندگی سالانۀ جلگۀ خوزستان در شمال و در کوهپایه‌های زاگرس حداکثر ۵۰۰ و در جنوب ۱۰۰ میلی‌متر است. از این‌رو در قسمت‌های شمالی مزارع و کشتزار بسیار مطلوب، اما در قسمت جنوبی جلگه به دلیل هم‌جواری با دریا برای کشاورزی نامناسب است.
جلگه خوزستان نیازمند نجات است
یک فعال محیط زیست گفت: با توجه به مشکلات پیش آمده در عرصه‌های زیست محیطی، خوزستان نیازمند یک برنامه جامع نجات‌بخشی برای خروج از وضعیت موجود است.
هژیر کیانی اظهار کرد: خوزستان به عنوان قلب تپنده اقتصاد کشور و منابع سرشار، همواره نه تنها مورد توجه دولت‌ها بوده بلکه نوسانات مختلف داخلی و خارجی و وابستگی اقتصاد کشور به نفت، سبب شده تا توسعه صنعتی در استان خوزستان بدون رعایت ملاحظات محیط زیستی انجام شود؛ توسعه‌ای که بیشتر در خدمت کل کشور بوده است و نه خود استان و هیچ برنامه‌ای جز قوانینی که برای همه کشور لحاظ میشود، برای جبران پیامد‌های توسعه غالبا یک‌جانبه‌گرانه دیده نشده است.
جلگه مازندران
اگر ارتفاع زیر ۱۰۰ متر را به عنوان محدوده جلگه‌ای سرزمین مازندران محسوب کنیم، سه فضا جلگه‌ای متمایز قابل تشخیص است: نوار باریک و کم عرض رامسر - علم‌ده و گلوگاه - کردکوی که به علت نزدیکی ارتفاعات جنگلی به دریا، دارای شیب نسبتاً تند و فضای بسیار محدود دشتی است.
پهنای محدوده‌های فوق بین ۳ تا ۵ کیلومتر و طول مسیر آن‌ها بیش از ۱۵۰ کیلومتر است. جلگه وسیع و طولانی آمل - بابل و ساری - بهشهر که در مصب رودخانه‌های هراز، بابل، تجن و نکا تشکیل شده و دارای پهنایی بین ۲۰ تا ۵۰ کیلومتر و طول بیش از ۱۲۰ کیلومتر است.
اقلیم جلگه‌های مازندران
اقلیم جلگه‌های مازندران معتدل گرمسیری است و از غرب به شرق به دمای آن افزوده میشود و به همان نسبت نیز میزان بارندگی از غرب به شرق کاهش می‌یابد و در نتیجه از رطوبت هوا نیز کاسته میشود. به همین دلیل در بخش‌های شرقی نسبت به بخش‌های غربی با کاهش جنگل و پوشش گیاهی روبرو هستیم.
جلگه‌های مذکور محل استقرار روستا‌ها و شهر‌های مهم استان مازندران است که عمده صنایع و مراکز اقتصادی و خدماتی را نیز در خود جای داده‌اند. جلگه باریک غربی به علت نزدیکی به دریا و ارتفاعات و بارندگی زیاد، سرسبز و چشم‌انداز‌های متنوعی دارد. به طوری که چشم‌انداز‌های جنگل و دریا، شالی و مرکبات و حتی باغات چای همراه با بریدگی‌هایی در ارتفاعات جنگلی دیدنی است.
در جلگه‌های میانی و غربی به علت فاصله زیاد دریا با ارتفاعات، مناظر دیگری پدید آمده است. مثلاً در چشم‌انداز‌های جلگه میانی، با مزارع وسیع شالی و باغات فشرده مرکبات و مزارع گندم و توتون روبرو هستیم، در حالی که جلگه غربی مزارع وسیع گندم، پنبه، دانه‌های روغنی، سبزیجات و صیفی‌جات فراوانی دارد. ذخایر جنگلی استان مازندران بسیار وسیع و غنی است که از درختان ساحلی تا درختان سخت چوب و با ارزش تشکیل شده است.
بیشتر بخوانید:
جلگه کرمانشاه
در فواصل کوه‌ها که گاهی پهناور و گاهی کم عرض و باریک‌اند، دشت‌ها و جلگه‌های متعددی تشکیل گردیده که از مواد آبرفتی انباشته شده‌اند و مهمترین آن‌ها عبارتند از:
دشت بین ارتفاعات الوند در مشرق و کوه بید سرخ صحنه.
در استان کرمانشاه دشت‌های بسیار وسیع و متعددی وجود دارد که اکثراً به وسیله رسوبات رودخانه‌های کوچک و بزرگ استان تشکیل یافته‌اند. از جمله، دشت‌های صحنه و بیستون از رسوبات رودخانه گاماسیاب، دشت دینور از رسوبات رودخانه‌های دینور و کنگرشاه، میان دربند و شمال کرمانشاه و همچنین قسمتی از دشت سنجابی از رسوبات رودخانه مرگ و بالاخره دشت «شاه‌آباد» (اسلام‌آباد) از رسوبات رودخانه راوند، و سایر دشت‌های کوچک از رسوبات رودخانه‌های کوچک به وجود آمده‌اند. از دیگر دشت‌های استان می‌توان به دشت فارسیج و سنقر. دشت زهاب و دشت سرقلعه، دشت گیلان غرب و سومار و دشت دیره اشاره نمود.
جلگه اصفهان
دشت اصفهان از آبرفت رودخانه زاینده‌رود تشکیل شده و در دامنه‌های شرقی ارتفاعات زاگرس قرار گرفته است. این دشت از طرف جنوب غربی فاصله چندانی با دامنه کوه‌های زاگرس ندارد؛ ولی از طرف شمال شرق در فاصله نسبتاً دوری از کوه‌های مرکزی قرار گرفته است. قسمت جنوب شرقی این دشت با شیب ملایمی به باتلاق گاوخونی منتهی می‌گردد.
جلگه شیراز
دریاچه مهارلو خاوری‌ترین بخش جلگه شیراز است. مهارلو دارای آبی بسیار شور است و در فصل‌های خشکی یکی از کانسار‌های بزرگ نمک ایران به‌شمار می‌آید. فرآوری نمک از این دریاچه توسط مجتمع استحصال نمک وابسته به پتروشیمی شیراز انجام میشود. دو رودخانه فصلی «سلطان‌آباد» و رودخانه خشک دریاچه مهارلو را تغذیه می‌کنند.
آب چند چشمه نیز عمدتاً از قسمت‌های غربی و شمالی وارد این دریاچه می‌شوند. مهمترین گونه پرنده این دریاچه فلامینگو است. تنجه، اردک سرسبز، مرغابی، آبچلیک، چوکا و آنقوت به عنوان دیگر پرندگان دریاچه مهارلو هستند. از این دریاچه برای تهیه نمک صنایع استان فارس هم استفاده میشود.
جلگه گرگان
بخش بیشتر استان گلستان آب و هوای معتدل خزری (مدیترانه‌ای) دارد، ولی جلگه گرگان به لحاظ مجاورت باصحرای ترکمنستان، دوری از دریا و کاهش ارتفاعات، آب و هوای نیمه بیابانی و گرم دارد.
جلگه پاسارگاد
پاسارگاد یا دشت مرغاب جلگه مرتفعى است در شمال غربى استان فارس که در دامنه تپه‌ها و کوه هاى منشعب از جبال زاگرس واقع شده است. شکل آن به مستطیلى مى ماند که در شمال ده - دوازده کیلومترى عرض دارد و در شرق و غرب حدود ۲۵ کیلومتر طول و قسمت پایینى آن (واقع در جنوب غرب) نوکتیز مى شود و به تنگى منتهى مى گردد که ۱۲ کیلومتر طول و ۲۰۰ تا ۵۰۰ متر عرض دارد و «تنگ بلاغى» خوانده مى شود و پاسارگاد را از کوتاه‌ترین راه به جلگه سیوند مى رساند.
جلگه پاسارگاد را رودخانه پلوار سیراب مى کند. این رودخانه که از سى کیلومترى شمال غربى پاسارگاد و نزدیک دهى که در قدیم آن را پرواب مى خوانده اند، سرچشمه مى گیرد. از شمال به جنوب، دشت مرغاب را طى مى کند و به تنگ بلاغى مى رسد و پس از گذر از آن به جلگه سعادت آباد و سیند مى رسد و در ۱۵ کیلومترى غرب تخت جمشید به رودخانه کُر مى پیوندد تا پس از گذشتن از مرودشت و بند امیر به دریاچه بختگان نزدیک نیریز بریزد به خاطر همین رودخانه پلوار (که از کلمه فروآب آمده است)، جلگه پاسارگاد همیشه بارور و نشیمنگاه اقوام بوده است. در حاشیه رود پلوار و نیز در مشرق جلگه، آثار تمدن هاى پیش از تاریخ به صورت تپه هاى ریز و درشت یافت مى شود که مهم‌تر از همه تل نخودى در غرب آرامگاه کوروش است.
جلگه زوزن
بخش جلگه زوزن به مرکزیت شهر «قاسم آباد» یکی از بخش‌های شهرستان خواف است و در جنوب غربی مرکز این شهرستان قرار دارد. بخش جلگه زوزن دارای ۲۳ روستا است. مرکز شهرستان ۱۶۰ هزار نفری خواف با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن و سلامی و ۱۲۳ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان در فاصله ۲۶۷ کیلومتری جنوب شرقی مشهد و جنوب استان خراسان رضوی قرار دارد.
جلگه شبانکاره
شهر شبانکاره یکی از شهر‌های جـوان استان بوشهر است که در منطقه‌ای جلگه‌ای با خاکی کاملاً آبرفتی و حاصلخیز و باداشتن مـنابع آب زیرزمینی غـنی و فـراوان واقـع شده است. رطوبت هوا در شهر بین ۲۵ تا ۷۰ درصد و حرارت در گرمترین روز سال (ماه‌های یر، مرداد و شهریور) به ۵۰ درجه سانتیگراد هم میرسد دمای سالیانه به طور متوسط ۲۴ درجه و بارندگی به طور
میانگین معولاً از ۲۵۰ میلی متر تجاوز میکند شبانکاره به دلیل قرار گیری در مجاورت کوه‌های شمالی خود و بارندگی نسبتاً مناسب دارای آب و هوای ملایم خصوصاً در فصل زمـستان است.
جلگه چاه هاشم
گفتیم جلگه چگونه تشکیل می شود. جلگه چاه هاشم هم یکی از این جلگه ها است. بخش جلگه چاه‌هاشم در ۶۰کیلومتری غرب شهر گلمورتی مرکز شهرستان و درحاشیه خشکیده تالاب هامون جازموریان واقع شده است.
جلگه موسی‌آباد
جلگه موسی‌آباد، دهستانی است از توابع بخش مرکزی شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی است.
جلگه ماژان
ماژان شهری در بخش جلگه ماژان شهرستان خوسف استان خراسان جنوبی ایران و مرکز بخش جلگه ماژان است. بخش جلگه ماژان یکی از بخش‌های شهرستان خوسف در خراسان جنوبی ایران است. این بخش از سه دهستان جلگه ماژان، براکوه و قلعه زری تشکیل یافته‌است. مرکز بخش جلگه ماژان روستای ماژان است.
جلگه ماژان در مسیر توسعه
محمدی مقدم بخشدار جلگه ماژان در سال ۹۹ بابیان اینکه جلگه ماژان در مسیر توسعه قرار گرفته است، گفت: احداث مجتمع‌های دامداری در کنار روستا‌های با ظرفیت بالا در حوزه دامداری، توسعه کشاورزی مدرن، توسعه کمی و کیفی معادن موجود در این بخش از جمله معدن طلای شادان، خونیک و قلعه زری، توسعه کمی و کیفی راه‌های ارتباطی، نوسازی شبکه‌های آبرسانی و مخازن آب شرب، توسعه فرآوری محصولات کشاورزی و توسعه صنعت بسته‌بندی و صنایع تبدیلی و تکمیلی و اقدامات بی شمار دیگری که در این بخش به انجام رسیده مسیر را برای توسعه همه‌جانبه بخش جلگه ماژان هموار کرده که آثار این اقدامات را آیندگان به نظاره خواهند نشست.
گردآوری: تابناک جوان
منابع: تاک جغرافیا / ویکی پدیا / ماگرتا / وبلاگ معماری ایرانی / ویکی زندگی / ایسنا / ایرنا / وبلاگ شبانکاره / وبلاگ فرزانه چوپانی / مجله ویستا / باشگاه خبرنگاران.