۴۸۰ سال عشق و هنر برای ساخت ضریح مطهر

جواد نوائیان رودسری – حرم مطهر امام هشتم (ع) طی تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله خود، تغییرات متعدد و متفاوتی را از نظر معماری و تزیینات تجربه کرده‌است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های حرم رضوی که در تغییرات ۱۲ قرنه این مکان مقدس، همواره موردتوجه ویژه متولیان، زائران و مجاوران بوده و نهایت ظرافت و هنر را برای تزیین و زیباسازی آن به‌کار می‌بردند، روضه منوره یا همان قدیمی‌ترین بخش ساختمان حرم است که ضریح مطهر امام رضا (ع) در آن قرار گرفته است. شاید جالب باشد که بدانید سقف این بخش از حرم رضوی، تا نیمه اول دوره قاجار، با نقوش اسلیمی، طراحی و نقاشی شده بود و بعدها، با توجه به دردسر‌های نقاشی روی دیوار و نیاز مداوم به مرمت و البته نیاز مبرم روضه منوره به نور بیشتر، تمام آن را آینه‌کاری کردند. بگذریم؛ در این نوشتار قصد ندارم درباره تزیینات سقف و دیوار‌های روضه منوره که با کاشی‌های سنجری قرن ششم زینت شده‌است، صحبت کنم؛ می‌خواهم برایتان از تاریخ بخشی از این مکان مقدس بگویم که قلب‌های میلیون‌ها زائر و مجاور را به سوی خودش جذب می‌کند و تصویر آن، یادآور مهر امام هشتم (ع) و قطعه‌ای از بهشت است که اطراف مرقدمطهر آن حضرت را فراگرفته؛ موضوع این نوشتار، مرور تاریخ ضریح‌هایی است که طی حدود پنج قرن، بر مرقد مطهر نصب شده‌اند.

تا پیش از دوره صفویه، مرقد امام‌رضا (ع) فاقد ضریح بود و روی آن صندوقی از جنس چوب قرار داده‌بودند که روکشی از طلا و نقره داشت. ابن‌بطوطه، جهانگرد مشهور مراکشی که درحدود سال ۷۱۶ ش و عصر ایلخانان مغول از حرم مطهر امام‌رضا (ع) بازدید کرده‌است، گزارش‌هایی را درباره این صندوق و البته فضای داخلی روضه منوره ارائه می‌کند. چنین به نظر می‌رسد که در آن زمان هنوز گذاشتن ضریح بر مرقد امامان (ع) و اولیای الهی مرسوم نبود و این رسم، به احتمال زیاد در دوره‌های بعد رایج شد.
به هر حال، نخستین‌بار شاه اسماعیل یکم، بنیان‌گذار دودمان صفوی در ایران، طی نامه‌ای به شیبک‌خان ازبک، دشمن دیرینه‌اش، در سال ۸۸۸ ش، از قصد خود برای نصب ضریحی جواهر‌نشان بر مرقد مطهر امام رضا (ع) سخن گفت؛ اما هیچ‌وقت فرصت این کار را پیدا نکرد. شاید علی‌رغم پیروزی قاطع بر ازبکان، شکست سنگین شاه اسماعیل در چالدران، از سپاهیان عثمانی و فوت ناگهانی‌اش در ۳۶ سالگی، مانع تحقق این تصمیم شده‌باشد و ساخت و نصب ضریح را تا دوره شاه تهماسب یکم، فرزند وی و سال ۹۲۰ ش عقب انداخت.

این ضریح در سال ۹۲۰ ش، به فرمان شاه تهماسب یکم و با هزینه او، از جنس چوب و به شکل مشبک ساخته شد. روی آن را با طلا و نقره زینت کرده‌بودند. با این حال، هنرمندان چیره‌دست ایرانی، تا سال ۹۲۸ ش، نتوانستند ضریح را در محل مقرر نصب کنند. دلیل این مسئله، حمله مداوم ازبکان و ناامنی در خراسان بود. ضریح شاه‌تهماسبی، تا سال ۱۳۱۱ ش، یعنی حدود ۳۹۰ سال دوام آورد؛ اما به دلیل پوسیدگی چوب‌ها، جمع‌آوری شد و کتیبه‌های زرین آن را هم به موزه آستان‌قدس منتقل کردند.

حدود ۶۰ سال بعد از نصب نخستین ضریح بر مرقد امام رضا (ع)، در سال ۹۸۰ ش، شاه عباس یکم صفوی دستور ساخت ضریحی از جنس فولاد جوهر‌دار را برای حرم امام رضا (ع) صادر کرد. این ضریح، ضریحی بسیار قوی و مستحکم بود؛ هم از نظر جنس فولادی و هم از نظر چگونگی نصب آن در روضه منوره. شاه عباس دستور داد که این ضریح را روی ضریح قبلی نصب کنند و به این ترتیب، ضریح فولادی، روی ضریح چوبی شاه‌تهماسبی قرار گرفت و باعث دوام طولانی‌تر آن شد. بعد‌ها و در سال ۱۱۹۷ ش، فتحعلی‌شاه قاجار دستور داد که دری مرصع و جواهرنشان برای این ضریح بسازند. ضریح شاه‌عباسی دوامی طولانی داشت و تا سال ۱۳۳۸ ش که آن را برای نصب ضریح جدید، برداشتند، به مدت ۳۵۸ سال سالم و پایدار باقی ماند و امروزه در موزه آستان‌قدس نگهداری می‌شود.

نادرشاه بعد از آن‌که مشهد را در سال ۱۱۱۵ ش به عنوان پایتخت خود برگزید، برای زیباسازی شهر و به‌ویژه حرم مطهر، فعالیت‌های عمرانی گسترده‌ای را سامان داد. او دستور داده‌بود که برایش مقبره در مکان فعلی باغ نادری بسازند و البته، سفارش ساخت ضریحی کوچک و جواهرنشان را برای این مقبره داده‌بود. با این حال، این ضریح تا زمان مرگ وی حاضر نشد و بعدها، جانشین وی، عادلشاه، ظاهراً در سال ۱۱۲۷ ش، این ضریح را به حرم رضوی منتقل کرد و دستور داد آن را روی مرقد مطهر و داخل دو ضریح قبلی نصب کنند. ضریح مرصع تا سال‌ها بعد و زمانی که قصد نصب آخرین ضریح را در سال ۱۳۷۹ ش داشتند، بیش از ۲۵۰ سال، روی مرقد مطهر قرار داشت. اما پس از آن، ضریح مرصع جمع‌آوری شد و به سرداب حرم مطهر انتقال یافت و روی مرقد امام (ع) در این مکان قرار گرفت.

سه و نیم قرن بعد از نصب ضریح بزرگ شاه‌عباسی، موضوع تعویض ضریح به دلیل فعالیت‌های عمرانی داخل روضه منوره و البته، تبدیل به احسن کردن آن، مطرح شد. در سال ۱۳۳۶ بالاخره زنده‌یاد سیدابوالحسن حافظیان از رجال مذهبی و اجتماعی بسیار مشهور شهر مشهد، برای ساخت ضریح جدید پیش‌قدم شد و با برعهده گرفتن بخشی از هزینه ساخت آن، فرایند تولید ضریح جدید را آغاز کرد. قرارداد این ضریح در همان سال با مرحوم حافظیان و حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی بسته شد.
برای تزیین آن از طلا و نقره خزانه آستان‌قدس و نیز، هدایای مردمی استفاده کردند. ضریح جدید که نامش را «شیر و شکر» گذاشته بودند، به غیر از وزن طلا و نقره مصرفی، با یک تُن مفرغ و دو تُن آهن ساخته شد و ابعاد آن چهارمتر و ۲۵ سانتی‌متر در سه‌متر و شش سانتی‌متر بود؛ به نیت ۱۴ معصوم (ع)، ۱۴ دهانه داشت و به جز استاد ذوفن که آن را طراحی کرده‌بود، باقر جهانبخش، رضا کمیلی و عطاءا... اعظمی، هنرمندان قلمزن اصفهانی، با عشق فراوان کار قلمزنی روی ضریح را به بهترین شکل ممکن انجام دادند. ضریح شیر و شکر در ۲۲ بهمن سال ۱۳۳۸ بر مرقد مطهر نصب شد و البته، داخل آن ضریح مرصع نیز باقی ماند. با این حال، به دلایلی، این ضریح در دهه ۱۳۵۰ نیاز به مرمت پیدا کرد و بعد از پیروزی انقلاب، در سال ۱۳۷۹ جمع‌آوری شد و به موزه آستان‌قدس انتقال یافت.

---

بیشتر بخوانید: روایت فرشچیان از نحوه کشیدن تابلو عصر عاشورا تا ماجرای شفای دست راستش

این ضریح که هم‌اکنون، بر مرقد امام رضا (ع) قرار دارد، از منظر زیبایی، استحکام و چگونگی نصب، بهترین ضریح ساخته‌شده در تاریخ حرم رضوی است. پروژه ساخت ضریح سیمین و زرین در سال ۱۳۷۲ ش کلید خورد و طراحی آن را به استاد محمود فرشچیان، هنرمند نامدار معاصر سپردند و او نیز، با عشق و دقت فراوان، ضریح را طراحی کرد. این ضریح حدود ۱۲ تُن وزن دارد و در آن مقادیر معتنابهی طلا و نقره برای تزیین رویه کار مورد استفاده قرار گرفته‌است. کارگاه محل ساخت ضریح، در صحن جمهوری اسلامی قرار داشت و، چون وزن آن زیاد بود، برای نصب، حدود دوماه زمان برد و افزون بر این مدت، اطراف و پایه‌های آن را هم طی چندماه، با استفاده از بتن، مستحکم‌تر از قبل کردند. ضریح سیمین و زرین، پس از نصب، در ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ رونمایی شد.

 

منبع: روزنامه خراسان