راه‌اندازی سامانه‌ای برای پایش تاثیر پژوهش‌ها در ایران
دکتر بهروز رسولی در نشست علمی «چارچوب سنجش تأثیر پژوهش در ایران» که به صورت مجازی برگزار شد، درباره هدف از سنجش تاثیر پژوهش، گفت: برای این‌که بدانیم سنجش تاثیر پژوهش از چه زمانی و از کجا شروع شده، باید به این سوال پاسخ دهیم که در کل، هدف از علم چیست؟ یکی از مهم‌ترین اهداف علم، این است که به موضوعی پرداخته شود که به درد جامعه بخورد و مسائل مربوط به جامعه را حل و فصل کند. در همه کشورها این موضوع به عنوان یکی از اهداف مهم در نظر گرفته شده است.
وی ادامه داد: حتی در نسل‌های جدید آموزش عالی نیز به این موضوع و این هدف که جامعه از دستاوردهای پژوهشی منتفع شود، توجه شده است. در یکی، دو دهه گذشته، موضوع اثرگذار بودن پژوهش‌ها، یکی از مهم‌ترین دغدغه کشورها بوده است.
استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک در مورد نیاز به ابزارهایی برای اندازه‌گیری چارچوب پژوهش، گفت: کشورها به ابزارها، چارچوب‌ها و یا گاهی حتی سازمان‌هایی نیاز دارند که بتوانند تاثیر پژوهش را اندازه‌گیری کنند تا از این طریق به سیاست‌گذاران گزارش دهند که آیا مسیر و سیاست‌گذاری‌شان صحیح بوده یا نه.
وی در مورد یکی از این ابزارها، توضیح داد: یکی از ابزارهای اندازه‌گیری تاثیر پژوهش، خودگزارش‌دهی است. این‌که از یک پژوهشگر پرسیده شود که پژوهش او در جامعه چگونه تاثیرگذار بوده است، این روش ممکن است در سطح پژوهشگر کاربرد داشته باشد. ولی اگر بخواهیم در سطح کلی نظام پژوهش، تاثیر را بررسی کنیم، شاید این روش برای سیاست‌گذاران کارآمد نباشد.
رسولی، رویکرد دیگری که برای اندازه‌گیری تاثیر پژوهش، وجود دارد را رویکرد «سنجه‌محوری» عنوان کرد و توضیح داد: با رویکرد سنجه‌محور، می‌توان با یک سری سنجه‌های کمی و با شواهد کمی، تاثیر پژوهش را سنجش کنیم. در کشور ایتالیا و بسیاری از کشورهایی که جزو کشورهای پیشرفته و توسعه یافته از نظر علمی هستند، چنین رویکردی مورد توجه قرار گرفته است.
وی در مورد اقدامات ایران در این حوزه، گفت: در ایران اقداماتی به صورت جسته و گریخته در موضوع سنجش تاثیر پژوهش انجام شده است، ولی با این حال ما موفق نشدیم که یک چارچوب ملی برای این موضوع درست کنیم و یک ابزار مناسب برای سنجش تاثیر پژوهش طراحی کنیم. با توجه به همین موضوع ما در پژوهشی سعی کردیم که چارچوبی با رویکرد سنجه‌محور در سطح ملی طراحی کنیم.
وی خاطر نشان کرد: سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد به چنین ابزارهایی نیاز دارد که بتواند تاثیر پژوهش را اندازه‌گیری کند.
عضو هیئت‌علمی ایرانداک با بیان این‌که تا کنون ۳۰ تا ۴۰ تعریف متفاوت در دنیا برای تاثیر پژوهش منتشر شده است، گفت: هر یک از این تعاریف با یک زاویه به تاثیر پژوهش نگاه کرده‌اند. برای مثال دانشگاه «یورک» که صفحه‌ای برای تاثیر پژوهش راه‌اندازی کرده، در تعریف تاثیر پژوهش می‌گوید تاثیری است که یک پژوهش، فراتر از دانشگاه دارد.
وی ادامه داد: ما تاثیر را در حال حاضر با استناد تعریف می‌کنیم که هرچه یک پژوهش، استنادات بیشتری داشته باشد، تاثیر بیشتری نیز دارد. ولی تاثیر بر اساس استنادات تنها در سطح نظام پژوهش، مقاله و دانشگاه است. ولی هدف اصلی تاثیر پژوهش، تاثیری است که در خارج دانشگاه دیده شود.
رسولی تاکید کرد: تاثیر پژوهش می‌تواند ابعاد مختلفی داشته باشد، مثلاً در ابعاد اقتصاد، اجتماع، بهداشت، فرهنگ، پژوهش، می‌توان تاثیر پژوهش را دید. همچنین در زمان‌های مختلف ممکن است اتفاق بیفتد؛ مثلاً تاثیر در سیاست‌گذاری می‌تواند زودتر از تاثیر بر محیط زیست رخ دهد. همچنین مخاطبان و گروه‌های هدف تاثیر پژوهش نیز می‌تواند مختلف باشد.
استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک با بیان این‌که «سنجش تاثیر پژوهش به هیچ عنوان کار راحتی نیست و در همه کشورها مسئله دشواری است»، گفت: یکی از چالش‌های اندازه‌گیری تاثیر پژوهش این است که ممکن است تاثیر پژوهش، با تاخیر اتفاق بیفتد. برای مثال ما الان بعد از مدت طولانی بعد از انتشار پژوهش‌های اینشتین، در فضای عملی از نتایج این پژوهش‌ها استفاده می‌کنیم. چالش دیگر این است که نمی‌توان به سادگی یک تاثیر را به یک پژوهش نسبت داد و ممکن است متغیرهای زیادی در یک موضوع اثرگذار باشد.
وی ادامه داد: همچنین نمی‌توان مرزها را بین رشته‌ها و پژوهشگران مشخص کرد. نمی‌توانیم بگوییم یک تاثیر حتماً تاثیر این پژوهش و یا این پژوهشگر است. به علاوه اندازه‌گیری تاثیر پژوهش نیازمند هزینه‌های هنگفتی است و حتی برخی می‌گویند که شاید اندازه‌گیری تاثیر پژوهش به این میزان ارزش نداشته باشد. همچنین واحد ارزیابی و داده‌ها و منابع مورد نیاز برای ارزیابی نیز می‌تواند چالش‌هایی ایجاد کند.
رسولی در مورد مطالعه خود در مورد طراحی چارچوبی برای سنجش تاثیر پژوهش‌ها در ایران، توضیح داد: ما در این مطالعه می‌خواستیم چگونگی اندازه‌گیری کمی تاثیر پژوهش در بافت ایران را مشخص کنیم. همچنین وزن ابعاد مختلف و شاخص‌های تاثیر پژوهش را مشخص و اولویت‌بندی کنیم و برای اندازه‌گیری تاثیر پژوهش یک سامانه طراحی کنیم.
وی با بیان روند انجام این پژوهش و مراحل مختلف آن، گفت: ابتدا یک مرور جامع در مورد مطالعات پیشین جهانی در این حوزه انجام دادیم و ۱۱۵ سنجه را شناسایی کردیم و این سنجه‌ها را در ۱۰ بُعد سازماندهی کردیم و سپس با ۴۰ نفر از سیاست‌گذاران و خبرگان این موضوع از جمله وزرای پیشین علوم، رؤسای مؤسسات آموزش عالی و برخی اعضای هیئت‌علمی دارای سابقه مدیریتی، مصاحبه انجام دادیم.
رسولی افزود: بعد از این مصاحبه‌ها مجدد چارچوب جدیدی طراحی کردیم و ۱۵۰ سنجه گوناگون تعریف کردیم و مجدد با گروه دیگری از خبرگان این ابعاد را وزن‌دهی کردیم و در انتها نیز سامانه‌ای برای این موضوع طراحی و پیاده‌سازی کردیم.
وی در مورد این سنجه‌ها، توضیح داد: بر اساس یافته‌های این مطالعه تاثیر اقتصادی، کسب‌وکاری و خدماتی به عنوان مهم‌ترین تاثیر پژوهش مطرح شده است، دومین تاثیر، تاثیر بهزیستی و سلامت، سومین تاثیر، تاثیر زیست‌محیطی، چهارمین، تاثیر سیاسی است و تاثیر آموزشی و پژوهشی در رتبه پنجم قرار دارد.
استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک، خاطر نشان کرد: هر یک از این تاثیرها، ابعاد مختلف دارند. برای مثال در تاثیر زیست‌محیطی زیرشاخه‌هایی مثل کاهش آلودگی، حفظ گونه‌ها، حفظ اقلیم و ... مطرح شده است و در کل حدود ۱۱۵ سنجه به عنوان زیر شاخه ۵ بعد مختلف تاثیر در نظر گرفته شدند.
رسولی خاطر نشان کرد: این مطالعه دچار محدودیت‌هایی نیز بوده است. برای مثال به طور قطع نمی‌توان همه سنجه‌های نشان‌دهنده تاثیر پژوهش را شناسایی کرد، ولی این روش می‌تواند چارچوبی به ما بدهد که دورنمایی از تاثیر پژوهش داشته باشیم.
وی ادامه داد: همچنین موضوع زمان اثرگذاری پژوهش نیز یکی از محدودیت‌ها بود، ولی ما سعی کردیم در این سامانه این موضوع را لحاظ کنیم که کاربر بتواند زمان اثرگذاری را مشخص کند. محدودیت‌های دیگری مانند محدودیت زمانی و محدودیت افراد مشارکت‌کننده در این مطالعه نیز وجود داشته است.
عضو هیئت‌علمی ایرانداک خبر داد که سامانه تاثیر؛ پایش تاثیر پژوهش در ایران؛ در حال حاضر در آدرس https://rif.irandoc.ac.ir در دسترس است، ولی به دلیل این‌که فرآیند گردآوری داده زمان‌بر و هزینه‌بر است، داده‌های پشتیبان سنجش پژوهش در آن قرار داده نشده، ولی در حال گردآوری آن هستیم تا ببینیم پژوهش‌های انجام شده در ایران چقدر تاثیرگذار هستند.
منبع: ایسنا