مسجد کبود تبریز، خرابات مغان

در شعر و عرفان فارسی زبانان واژه ای داریم که شرح آن آسان نیست! «خرابات» مثل آنجا که حافظ گفته در خرابات مغان نور خدا می بینم ...

به گمان من اگر بنا باشد به جای شرح لغت، در پی یافتن مصداقی برای این کلمه باشیم، حداقل در دنیای ادیانگردی، گزینه ای بهتر از مسجد کبود تبریز نخواهیم یافت! این زخمی ترین مسجد ایران مصداق اتمّ و اکمل خراب آبادی است که هر عارف سرگشته ای به دنبال آن است.

مسجد کبود تبریز با نام‌های مختلف از جمله گوی مچید (به ترکی همان مسجد کبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه معروف و مشهور بوده است. امروزه آن را «فیروزه جهان اسلام» نیز می خوانند. این بنا به لحاظ معماری سبک آذری دارد و تنها اثر به جای مانده از دورە‌ی فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آن ها یعنی تبریز است. این بدان معناست که قدمت این اثر به قرن نهم هجری قمری بازمی گردد. بر طبق کتیبهٔ سردر مسجد در سال ۸۴۵ هجری قمری و در زمان سلطان جهانشاه مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلو و به دستور دختر او صالحه خانم بنا شده‌است. مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ ه.ش با شماره ۱۶۹ به ثبت ملی رسید.

 

شاید جالب باشد بدانید «مجموعه سازی» توسط خیّرین صاحب مکنت، به نیّت وقف، در جای جای ایران عزیز ما سابقه ای بس طولانی دارد. «مجموعه ها» شامل هر آن چیزی بوده که عوام الناس بدان احتیاجی مبرم داشته و دسترسی به آنها سخت بوده. مدرسه(مکتب)، مسجد، خانقاه، کتابخانه، و بنا به وضع اقلیم منطقه آب انبار، یخچال (یخ چال) اجزائی بوده اند که این مجموعه ها را تشکیل میداده اند. اگر اهل سفر و تأمل در مشاهدات باشید حتما نام مجموعه هایی مثل گنجعلیخان (در کرمان)، سعدالسلطنه (در قزوین)، امیرچخماق (در یزد) و امثال اینها، برای شما آشناست.

مسجد کبود به همین سیاق، یکی از ساختمان های مجموعه مظفریه بوده که بناهای دیگر آن و البته بخش اعظم همین مسجد در زلزله تخریب شده است. زلزله مهیب سال 1193 هـ.ق. باعث ویرانی شهر تبریز و کشته شدن عده زیادی از مردم آن گشته و از مسجد کبود بجز سر درب و چندین جرز پایه بر جا نمی گذارد.

سیاحانی نظیر شاردن فرانسوی،کاتب چلپی، تاورنیه، نادر میرزا، مادام دیولافوا و ... در600 سال گذشته به بازدید از این مسجد پرداخته‌اند و از مجد، عظمت و شکوه این بنای عظیم سخن گفته‌اند. برای مثال مادام دیولافوا جهانگرد فرانسوی می نویسد: «شهر تبریز ابنیه قدیمی زیادی ندارد اما آنچه باقی مانده شایان توجه است بهترین نمونه آن مسجد كبود است كه در قرن 15 میلادی در زمان جهانشاه قره قویونلوها ساخته شده است. گنبد این بنای بی نظیر به واسطه زلزله خراب شده و قسمتی از دیوارها را نیز با خود فرو ریخته است.این مسجد حیاط بزرگی داشته كه در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و در مركز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است.»

 

كاتب چلبی در تاریخ جهان نما می نویسد: «درگاه مسجد جهانشاه بلند تر از طاق كسری است. بنایی عالی است كه با كاشیهای زیبا آراسته شده، گنبد های بلندی دارد و همه در و دیوار آن با كاشیهای رنگارنگ زینت یافته است. مسجد جامع دل انگیزی است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمیدهد. لیكن شیعیان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداری میكنند.»

 

تاورنيه نیز علاوه بر سردر و کاشيکاريهای بی نظير آنان دو مناره بسيار بلند صحبت مي¬کند. 

دو مورد اخیر نشان از گنبد باشکوه و مناره های بلند دارد که جملگی در زلزله تخریب شدند. گنبد ابتدایی مسجد یکی از بزرگ ترین گنبدهای آجری قرن نهم هـ. ق. بوده که با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع و طراحی خاصش به خوبی وزن آن بر روی پایه‌ها تقسیم میشده است. امروزه گنبد این مسجد که بدون ستون و با فنون فراموش شده ی معماری ساخته شده بودند به سختی بازسازی شده است اما همچنان خبری از مناره ها نیست. 

خوشبختانه سر در اصلي اين مسجد  با کاشي کاري معرق و کتيبه هايي زيبا با خط ثلث و تابلوهايي با خطي کوفي شامل سوره هايي از کلام الله مجيد که از کامل ترين نمونه هاي معرق دوران معماري اسلامي به شمار مي رود همچنان چشم نواز و پر ابهت در برابر دیده بینندگان جلوه فروشی میکند.

نکته دیگری که دانستن آن جالب است، این است که غیر از مسجد کبود تبریز تنها سه مسجد دیگر در دنیا وجود دارند که آبی لاجوردی در آنها به کاررفته و آنها را نیز به نام مسجد کبود می شناسند که دراستانبول، افغانستان و ایروان قرار دارند. و تازه حجم کاشیهای لاجوردی بکار رفته درتزیین و معماری مسجد کبود خیلی بیشتر از همتایان خود در دیگر کشورهاست. حال اینکه چرا مسجدی که به دلیل رنگ لاجوردی خود خاص و ممتاز و مشهور است چرا جدیدا به «فیروزه اسلام» معروف شده، احتمالا ریشه در رنگ شناسی یا وضعیت رنگ بینی(!) دوستان نامگذار دارد!

در جنوبی‌ترین قسمت مسجد (در جنوب صحن کوچک) سردابه‌ای وجود دارد با دو مقبره که در هنگام بازسازی مسجد کشف شده‌اند و تصور می‌شود این دو مقبره متعلق به جهانشاه و دخترش(همان کسی که دستور ساختن این مسجد را داده) باشند. جای افسوس است که چند سال پیش برای بنای یک ساختمان و اجرای طرحهای ضمیمه ی آن، بخش وسیعی از گورستان کنار مسجد تخریب شد اما حجم سنگ قبرهای موجود در صحن مسجد کبود (که هنگام تخریب به آنجا منتقل شده اند) دلیلی بر وجود گورستانی جنب مسجد و نشان از گستردگی آن دارد. سنگ قبرهای قدیمی و خطوط به کار رفته بر روی آن خود از دیدنیهای این محوطه هستند.

 

مسجد کبود در خیابان امام خمینی، روبروی کوچه صدر، جنب پارک خاقانی شهر تبریز واقع است. نکته ی مزاح آمیز آخر اینکه، اگر مسلط به زبان ترکی نیستید، در تبریز، به جای آدرس پرسیدن، سعی کنید از GPS و یا شمّ آدرس یابی خود استفاده کنید!

 

در سفر به تبریز حتما سری هم بزنید به پارک ایل گلی، عمارت بی نهایت موقر و زیبای شهرداری، موزه مشروطه، مقبرة الشعرا و خانه استاد شهریار که اینک تبدیل به موزه شده و نیز بازار سنتی سرپوشیده که جذابیت خاص خود را دارد و به ثبت جهانی نیز رسیده است.

 

ایام به سفر ...