چند آسیب در نوحه‌هایی که می‌شنویم

 تفاوتی نمی‌کند که در دسته‌های عزاداری باشد یا در هیئت‌های مذهبی، بالای شهر باشد یا پایین شهر، مداحش چهره باشد یا جوانی علاقه‌مند؛ گاهی در میان صدای طبل و سنج، و زنجیر و سینه زدن عزاداران، کلماتی به گوش می‌رسد که اگر شنونده از سر عشق و ارادت به ائمه (ع) در غم آنان گریه نکند، از آن‌چه می‌شنود دقایقی متحیر خواهد ماند. 
تعدادی از شاعران در گفت‌وگوهایی که پیش‌تر با ایسنا داشته‌اند به ارزیابی نوحه‌ها و مداحی‌ها و شعرهای مذهبی پرداخته‌اند.

عبدالجبار کاکایی، شاعر و ترانه‌سرا که معتقد است مداحی‌هایی که می‌شنویم بیشتر به ترانه‌های پاپ نزدیک است و از جهت ریتم و ملودی و حتی گاهی کلام با شعرهای مذهبی فاصله دارد، در این‌باره می‌گوید: به نظر می‌رسد یک اقدام عمومی برای این‌که سطح شعر مداحی و منبری ما بالا برود لازم است تا سواد و دانش ادبی این شاعران بالا برود و آثار وزین و سنگین‌تری بسرایند.

او با اشاره به نامناسب بودن شعرهای برخی نوحه‌ها و مداحی‌ها بیان می‌کند: آن‌چه ما از طریق رسانه‌ها یا هیات‌های مذهبی می‌شنویم، نشان‌دهنده آن است که انتخاب شعرها برای نوحه‌سرایی‌ها خوب نیست و هر سال هم همین مطلب را تکرار می‌کنیم که معمولا این شعرها شعرهای پیش پاافتاده‌ای هستند که سراینده‌های‌شان هم شاعران متوسطی هستند که صرفا ذوق و عشقی برای سرودن شعر مداحی دارند. 
کاکایی همچنین اظهار می‌کند که ممکن است چند کار خوب هم شنیده شود اما جریان عمومی جریان رو به ضعفی‌ است که در شعر مداحی ما وجود دارد.

زهیر توکلی نیز با بیان این‌که شاعران این‌گونه شعرهای ضعیف سروده‌شده برای هیئت‌ها طلب و عطشی هم برای بهتر شدن ندارند، می‌گوید: شاعران این شعرها احساس نمی‌کنند شعرشان ضعیف است چرا که وقتی این شعرها در هیئت‌ها خوانده می‌شوند و مخاطبان هم برای ائمه (ع) متاثر می‌شوند و از آن‌ها استقبال می‌کنند شاعر فکر می‌کند شعرهایش قوی است، اما مساله این است که مخاطب برای شنیدن شعر نیامده است بلکه می‌خواهد عزاداری کند.

این شاعر می‌افزاید: شاعران این شعرهای ضعیف گمان می‌کنند دلیل استقبال مخاطبان هیئتی قوت شعر آنان بوده در حالی که این مخاطبان هستند که حال مذهبی قوی دارند نه این‌که شعر شاعر قوی باشد.

سیدعلی میرافضلی درباره شعرهایی که در قالب مداحی شنیده می‌شود، می‌گوید: عموما شعرهایی که در مداحی‌های جدید و عزاداری‌ها شنیده می‌شوند، فاقد آن کیفیت هنری بالا هستند، در آن‌ها نوآوری وجود ندارد و قدرت ادبی پایینی دارند، حتی بینش خاصی هم نسبت به موضوع به مخاطب نمی‌دهند. عموما اشعار مذهبی که در قالب نوحه‌سرایی درمی‌آیند به این شکل هستند اما مداحانی هم هستند که با شاعران آیینی خوبی کار می‌کنند و کارهای متفاوتی را هم عرضه می‌کنند.

این شاعر در حالی که جریان غالب استفاده از شعرهای آیینی در نوحه‌سرایی‎‌ها را عمدتا شعرهای آماده یا اینترنت می‌داند، اظهار می‌کند: استفاده از شعرهای آماده سبب شده است تا نوحه‌سرایانی که از شعر فارسی شناخت کافی ندارند شعر را تغییر دهند تا با ریتم‌شان همساز شود، اما وزن و قافیه را خراب می‌کنند و از بین می‌برند. 

رضا اسماعیلی می‌گوید: ما فکر می‌کنیم هر شاعری در شعرش از نمادها و اسامی مذهبی استفاده کند، شعرش آیینی است، که این ذهنیت کاملا غلط است. وقتی بسیاری از شعرهایی را که به نام آیینی سروده شده‌اند بررسی می‌کنیم می‌بینیم ظاهر آیینی دارند اما در محتوا و مضمون در تقابل با آموزه‌های آیینی هستند، یعنی اصلا ارزش‌های دینی و معارف توحیدی در این اشعار مغفول است و هیچ نکته و حکمت آموزنده‌ای در آن‌ها نیست؛ فقط ظاهرشان دینی است. باید به محتوا و مضمون شعر آیینی توجه داشته باشیم. شعر آیینی باید موضع و سیرتش آیینی باشد، یعنی فقط در صورت‌گرایی و فرم متوقف نشویم. اتفاقا صورت‌پرستی یکی دیگر از آفت‌هایی‌ است که این روزها گریبان‌گیر شعر آیینی‌ است؛ یعنی به صرف این‌که در شعری از واژگان آیینی استفاده شده اسمش را شعر آیینی می‌گذاریم.

مرتضی امیری‌اسفندقه به غلو در شعرهای مذهبی اشاره و بیان می‌کند: امام حسین (ع) انسانی‌ است که از نظر جسم و فیزیک شبیه ماست (البته از همین منظر هم شکوهمندی‌های ظاهری ایشان و آن همه جمال و جلال با هیچ انسانی قابل مقایسه نیست)، اما این نطفه پاک و نورانی شبیه هیچ‌کدام از انسان‌های روی زمین نیست و هیچ‌کس تا کنون به اخلاق، رفتار و منش امام حسین (ع) نرسیده‌ است. اما شاعر نباید فراموش کند که امام حسین (ع)، این خلیفه بر حق خدا و خداگونگی محض خدا، خدا نیست.
این شاعر با بیان این‌که شعر فارسی شعر خرد است می‌گوید: شعر فارسی در این مقوله به پیام فکر می‌کند. پیام امام (ع) پاک زیستن و آزاد زیستن و کمال آزادی و بندگی است. غلو در شعر امروز قابل قبول نیست مگر این که سراینده آن هوشیار نباشد و در شرایط مستانگی روح قرار گرفته باشد.
او می‌افزاید: کسی که اصرار دارد امام حسین(ع) را تا مرتبه خدایی بالا ببرد اگر در این راه مست و عاشق و دیوانه شده‌ است بر او عیبی نمی‌توان گرفت اما اگر در شرایط هوشیارانه‌ای قرار دارد و به خیمه امام حسین (ع) می‌آید و اصرار دارد که بگوید امام حسین(ع) خداست، ماجرا چیز دیگری است.

اسماعیل امینی می‌گوید: برخی افراد که مطالعات دینی ندارند و نسبت به منابع و زبان شعر مذهبی نیز آشنایی ندارند اما بنا بر دلایلی به سرایش شعر مذهبی علاقه‌مند می‌شوند، شعرشان از نظر اندیشه و صحت روایت مشکل پیدا می‌کند. برخی از شاعران مذهبی زبان مناسب سخن گفتن از موضوعات مذهبی در مدح و منزلت ائمه (ع) را نمی‌شناسند؛ یعنی با همان زبانی که حرف‌های معمولی و ترانه می‌گویند می‌خواهند حرف‌های مربوط به ارزش‌های دینی را نیز بگویند که بعضی وقت‌ها نتیجه خوبی حاصل نمی‌شود.
وقتی شعر عاشورایی می‌تواند برای معشوقه هم باشد
ضیاءالدین خالقی، درحالی‌که معتقد است شعر آیینی دیگر فقط شعر گریه و زاری و نشان دادن نداشته‌های ائمه اطهار (ع) نیست و به شعر حماسی و عرفانی تبدیل شده است، می‌گوید: کسی که شعر آیینی می‌گوید باید تاریخ شیعه و تاریخ اسلام را خوانده باشد و روایت، حدیث و قرآن بلد باشد؛ در غیر این صورت، شعر آیینی چه ارزشی دارد جز یک مشت احساسات بی‌مایه که معلوم نیست برای چه کسی گفته شده است؟
این شاعر در این‌باره بیان می‌کند: در بین شاعرانی که شعر آیینی خصوصا نوحه و مرثیه می‌گویند بعضا دیده می‌شود که فرد شاعر شعری را برای عاشورا می‌گوید اما همان شعر را می‌توانست برای معشوقه‌اش هم گفته باشد، چرا که هیچ مشخصه و برجستگی‌ای ندارد که متوجه شویم به کدام واقعه یا کدام سخن بزرگان برمی‌گردد و مایه و پشتوانه‌ای با خود ندارد؛ به همین دلیل نشان می‌دهد شاعری که چنین شعری را گفته از روی احساس بوده و می‌توان آن را به کس دیگری ربط داد.

سعیده اصلاحی می‌گوید: سرودن شعرهایی که ساحت روشنگرانه‌ شعر آیینی را به سمت تکرار و شعار می‌برد از سر شاعر آیینی‌سرا رفع‌ تکلیف نمی‌کند. او باید درباره مطلبی که قرار است موضوع شعرش باشد شناخت کافی داشته باشد. در تصویرها و ایماژهای شاعرانه نیز باید شعر دینی آیینه‌ دین و حقیقت روشن مذهب و به دور از تصنع و تکلف‌های گوناگون یا غلوهای شاعرانه باشد.
نقد نشدن نوحه‌ها
محمدمهدی سیار، که نوحه‌سرایی و سرودن شعر برای مجالس مذهبی بر اساس موسیقی و ملودی متناسب را یک امر فراگیر می‌داند، می‌گوید: شاید در سال تنها یک یا دو جلسه برای نقد و بررسی نوحه داشته باشیم؛ جلساتی که در آن‌ها استادان بنشینند و نوحه‌ها خوانده شود تا هم از نظر ادبی و هم از نظر تلفیق شعر با موسیقی بررسی شود بسیار کم است.

محمدحسین مهدوی (م. مؤید) می‌گوید: این روزها جوانان کمتر به سمت خواندن و سرودن شعرهای مذهبی و آیینی می‌روند و حتی به آن‌ها اهمیتی نمی‌دهند؛ این آسیبی‌ است که از طریق اینترنت و برخی ابزار و وسایل میان جوانان و متون شیعی، مذهبی، ادبی و هنری ما فاصله انداخته است.

 

حمیدرضا شکارسری که معتقد است شعر دینی وظیفه‌مند، مسئول و متعهد است و باید بتواند مفاهیم اجتماعی و سیاسی را گره‌خورده با مفاهیم دینی ارائه کند، می‌گوید: لفظ شعر آیینی برای شعرهای مذهبی نادرست است. شعر آیینی اصطلاحی غلط است که مفهوم کلان‌تر و وسیعی‌تری را دربر می‌گیرد و آن‌چه مدنظر ماست شعر مذهبی‌ است.

منبع ایسنا