عبور « ایستگاه خیابان روزولت » از تاریخ‌نگاری شعاری
هفته گذشته خبر انتشار تقریظ رهبری انقلاب بر یک کتاب تاریخ‌نگاری پژوهشی نام «ایستگاه خیابان روزولت» را بر سرزبان‌ها انداخت، کتابی که به کوشش محمد محبوبی و از سوی انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر شده است.
«ایستگاه خیابان روزولت» روایتی مستند از ماجرای تسخیر لانه جاسوسی و گذشته روابط ایران و آمریکاست که محبوبی تلاش کرده با استفاده از اسناد کمتر دیده شده داخلی و اسنادی از وزارت خارجه و وزارت دفاع آمریکا و وزرات خارجه بریتانیا و... روایتی کمتر شنیده شده را ارائه کند، او در این کتاب پاسخ بسیاری از سوالاتی که در سال‌های اخیر درباره روابط ایران و آمریکا و مناقشات در این زمینه وجود داشته را با اسناد و مدارک مستدل بدهد.
رهبر انقلاب بر تقریظی که بر این کتاب نگاشته‌اند و چهارشنبه گذشته رونمایی شد، این کتاب را یک گزارش متقن و پرفایده از یک حادثه مهم در تاریخ انقلاب یعنی تسخیر لانه جاسوسی در سال 58 دانستند و فرمودند: « این کتاب پُرکننده یکی از خلأهای رسانهای و تبلیغاتی ما است. ما به جنگ روایتها در پیکارهای جهانی توجه لازم را نکرده‌ایم و دشمنان و بدخواهان ما از غفلت ما بهره برده و بسیاری از حوادث را وارونه نشان داده‌اند. باید از نویسنده این کتاب و تلاش ارزشمندش قدردانی شود، بخاطر اقدام هشیارانه‌اش در این عرصه مهم. نثر کتاب روان و رسا و تحقیق و تحلیل‌های آن منطقی و صادقانه و قانع‌کننده است. ـ نام انتخاب شده برای کتاب عالی است.»
به مناسبت انتشار این کتلاب و تقریظ رهبر انقلاب، گفت‌وگویی با محمد رحمانی پژوهشگر حوزه تاریخ معاصر که سال گذشته باکتاب «من اعتراف می‌کنم»برگزیده جایزه جلال شد. گفت‌وگو کرده است، رحمانی در این گفت‌وگو ضمن اشاره به ویژگی‌های اثر محبوبی و تلاشی که او داشته، از نقشی که ناشر در دسترسی پژوهشگر به اسناد داشته تقدیر کرده و حبس اسناد تاریخ معاصر در مراکز پژوهشی و نهادهای اسنادی را مهمترین علت خالی بودن دست ما در جنگ روایتها می‌داند.
رحمانی‌هم‌چنین روایتی تازه، دست اول و بدور از شعارزدگی بر پایه اسناد داخلی و خارجی که برای نخستین‌بار مورد استفاده و تحقیق قرار گرفته را از ویژگی‌های این کتاب می‌داند.
این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* تسنیم: تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» از جهاتی متفاوت‌تر از تقریظ‌های گذشته بود، این نخستین‌بار بود که رهبری بر کتابی در حوزه تاریخ پژوهشی تقریظ می نگاشتند، درباره تقریظ بفرمایید.
تقریظی که رهبر انقلاب بر کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» نوشتند، از چند جهت ارزشمند و مهم بود، اول اینکه این نخستین تقریظی است که از سوی رهبر انقلاب بر یک کتاب پژوهشی و در حوزه تاریخ انقلاب منتشر می‌شود، تقریظ‌های رهبر انقلاب تاکنون بر کتاب‌های روایی و حوزه دفاع مقدس بوده است، اما در حوزه کارهای تاریخی و پژوهشی تقریظی از ایشان منتشر نشده بود، شاید نوشته باشند، اما منتشر نشده است.
نکاتی که رهبر انقلاب در این تقریظ در رابطه با کتاب اشاره کردند، نکات مهمی است که باید به آن توجه کنیم، ایشان از همان ابتدا، مستند بودن و متقن بودن روایت را مورد اشاره قرار دادند، و اشاره کردند، که «این کتاب پُرکننده یکی از خلأهای رسانهای و تبلیغاتی ما است. ما به جنگ روایتها در پیکارهای جهانی توجه لازم را نکرده‌ایم و دشمنان و بدخواهان ما از غفلت ما بهره برده و بسیاری از حوادث را وارونه نشان داده‌اند». این فرمایش رهبری بسیار پرنغز است و مسیر را پیش روی همه روشن می‌کند.
ما در جریان انقلاب ناشران بسیاری داریم، اما معمولاً آثار منتشر شده در این حوزه با ادبیات شعاری در یک فضای شعارزده روایت شده‌اند، متاسفانه بخشی از جریان فرهنگی ما احساس می‌کند که در فضای انقلاب باید در یک فضای کلیشه‌ای کار تولید کرد.
* تسنیم: بخشی از موفقیت کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» به ناشر و دسترسی که برای نویسنده به اسناد فراهم کرده باز می‌گردد، درباره ضرورت دسترسی به اسناد و نقشی که در پژوهش ایفا می‌کنند، بفرمایید.
«ایستگاه خیابان روزولت» نخستین کار محمد محبوبی و انتشارات پژوهشگاه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی نیست، این انتشارات، بسیار گزیده‌کار است، کتاب‌های محدودی منتشرمی‌کند، اما همه کتاب‌ها، جریان‌ساز هستند و در حوزه تاریخ انقلاب تبدیل به کتاب مرجع شده‌اند. بنابراین بخشی از موفقیت کتاب به مدیریت موسسه و نگاهی که این انتشارات به مسئله تاریخ دارد، باز می‌گردد، اولا گزیده‌کار و کم هستند و شلوغ‌کاری نمی‌کنند، دوماً وقتی سراغ موضوعی می‌روند، دست پژوهشگر را از لحاظ دسترسی به انواع اسناد و مدارک مرتبط باز می‌گذارند. بنابراین بخل سندی به خرج نمی‌دهند. یکی از علت‌هایی که این کتاب به لحاظ اسنادی غنی است، همین است.
در کتاب ما با دو بخش اسناد مواجه هستیم، اسناد داخلی و اسناد خارجی، سندهایی از وزارت امور خارجه امریکا و بریتانیا در کتاب مورد بررسی قرار گرفته است، اسنادی از تاریخ شفاهی ارتباط دو کشور و شخصیت‌های مختلف که هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده، اما پژوهشگر به آن‌ها دسترسی پیدا کرده و از آن‌ها استفاده کرده است. استفاده از اسناد خارجی در کنار اسناد داخلی موجب شده ما در این جنگ روایتها بتوانیم متقن‌تر حضور پیدا کنیم. کتاب به لحاظ تاریخی از دقت‌های تاریخی خوبی برخوردار است.
محبوبی یک سال و نیم زمان برای نگارش این کتاب صرف کرده است، این در حالی است که اکثر ناشران آثار پژوهشی دوست دارند که کار را سریعتر به خروجی برسانند، اما در کار محبوبی مشخص است که اثر در نهایت صبر تولید شده و مشاورهای پژوهشی نیز بارها کتاب را بازخوانی کرده‌اند. این موضوعی است که رهبر انقلاب نیز به آن توجه داشتند و دو هدیه برای کتاب یکی به ناشر و یکی به نویسنده دادند، که اهمیت نقش ناشر در تالیف کتاب را نشان می‌دهد.
اگرچه محبوبی در تالیف این کتاب بسیار باانگیزه بوده است، اما اگر ناشری به این شکل حمایت نمی‌کرد، اسناد طبقه‌بندی شده در اختیارش قرار نمی‌دادند، با او قرارداد نمی‌بست، این کتاب تولید نمی‌شد. بنابراین ناشران هم در تولید آثار خوب نقش بسزایی دارند.
* تسنیم: موضوع رابطه ایران با آمریکا در چند سال گذشته مورد توجه افکار عمومی جهان قرار داشته و از سوی دیگر در برخی آثار مکتوب نیز به آن اشاره شده است، اما آثار منتشر شده در این حوزه اغلب در یک فضای شعاری و کلیشه‌ای گرفتار شده‌اند، کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» چقدر تلاش داشته تا از این فضای شعاری و کلیشه‌ای بیرون آید و روایت متعادلی بر پایه اسناد شکل دهد؟
بله، محبوبی تلاش کرده از ادبیات شعار زده فاصله بگیرد و این نکته مهمی است، اگرچه در این سال‌های اخیر خیلی از نویسندگان جریان انقلاب سعی کرده‌اند که از فضای ژورنالیسی و شعار زده‌ای که وجود دارد، فاصله بگیرند، اما کمتر موفق بوده‌اند، ما با صدها کار مواجه هستیم که با شعارهای گل‌درشت و ... نوشته شده‌اند، در کار محمد محبوبی ما سلطه شعارزدگی را بر محتوا نمی‌بینیم و این یکی از ویژگی‌های کار است.
عنوان «ایستگاه خیابان روزولت» کنایه‌های تاریخی دارد
* تسنیم: یکی از نکات تقریط رهبر انقلاب که برای نخستین‌بار مشاهده شد، توجه به عنوان کتاب بود، معظم‌له انتخاب عنوان را عالی دانستند، درباره عنوان انتخابی کتاب که چند پهلو است، بفرمایید؟
بله، عنوان کتاب چند بعدی است، در نهادهای امنیتی عنوان «ایستگاه» به معنای پایگاه اطلاعاتی است که جایی را رصد می‌کند، بنابراین ایستگاه خیابان روزولت کنایه‌ای است بر اطلاعاتی که از آنجا مخابره می‌شد، از طرف دیگر خیابان روزولت که سفارت امریکا در آن قرار داشته، نیز بار معنایی دارد، بعد از کنفرانس تهران در سال 1322، سه خیابان در تهران به نام سه اشغالگر ایران استالین، چرچیل و روزولت نام‌گذاری شد، این هم نوعی کنایه است که در عنوان کتاب نهفته شده است.
رهبر انقلاب که توجه بسیاری به حوزه ادبیات دارند، با اشاره غیر مستقیم به چندپهلو بودن عنوان کتاب، انتخاب را عالی دانسته‌اند که نشان از نکته‌سنجی ایشان دارد.
*تسنیم: اشاره کردیدکه برخی اسناد خارجی برای اولین بار به فارسی برگردان شده است، درباره این اسناد و تغییری که در روند کار ایجاد کرده‌اند، بفرمایید؟
تا پیش از این نیز به اسناد خارجی درباره این واقعه اشاره شده است، اما در قالب کتابی که برای عموم قابل استفاده باشد، نبود. پیش از این نیز مراکزی در کشور بوده و هستند که اسناد را منتشر می‌کنند، اما این اسناد اسناد خام بود، یک نویسنده و پژوهشگر خوب سند خام منتشر نمی‌کند، سندها را دسته بندی می‌کند، تا نتیجه حاصل شود، این کتاب این ویژگی را دارد که از اسنادی که در اختیار داشته بهره‌برداری کرده و ما برای نخستین‌بار در این زمینه با یک پژوهش اسنادی خوب مواجه هستیم نه یک سند خام. برخی احساس می‌کنند، یک کتاب اسنادی خوب کتابی است که برای اولین‌بار تعدادی از اسناد را منتشر کند، در حالیکه چنین نیست.
برای همین است که رهبر انقلاب هم اشاره فرمودند که در این زمینه با خلا مواجه بودیم و ما به جنگ روایتها در پیکارهای جهانی توجه لازم را نکرده‌ایم. رهبر انقلاب با این تقریظ و نکاتی که مطرح فرمودند، مسیر را باز و مشخص کردند، تا پیش از این اگر ما به عنوان پژوهشگر حرفی می‌زدیم، به مسئولین بر می‌خورد، اینکه چرا بعد از این همه سال از پیروزی انقلاب ما نتوانستیم در برخی حوزه‌ها روایت‌های متقن داشته باشیم، یک مسئله است. ما در صدها حوزه از جنگ روایتها دستمان خالی است، در حالیکه طرف مقابل دست برتر را دارد، چرایی این موضوع به آسیب‌شناسی نهادهای تاریخ پژوهش در کشور برمی‌گردد.
برخی اسناد در وزرات خارجه و سایر مراکز اسنادی محبوس شده‌اند
سال‌ها از اشغال ایران توسط متفقین گذشته است، اسناد وزارت خارجه در این زمینه دیگر طبقه‌بندی ندارد، اما این اسناد کجا هستند؟ چرا تابه حال یک کتاب چند بعدی در این زمینه نداریم که به این اسناد اشاره کرده باشند؟ چرا برخی اسناد در وزرات خارجه و سایر مراکز اسنادی محبوس شده‌اند؟ چرا این اسناد براحتی در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد، چه بسا ما نویسندگان بسیار خوبی داریم که علاقه‌مند به حوزه تاریخ معاصر هم هستند، اما در دسترسی به اسناد با مشکل مواجه‌اند.
دسترسی به اسناد مورد مطالبه رهبر انقلاب هم هست، چند سال پیش جمعی از تاریخ‌پژوهان خدمت مقام معظم رهبری رسیدند، رهبری خطاب به مسئولان اسنادی کشور گفتند، آیا اسناد به راحتی در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد؟ پاسخ من امروز به این پرسش رهبری، خیر است.
روایتی بدیع و جدید درباره تسخیر لانه جاسوسی
* تسنیم: درباره محتوای کتاب بفرمایید، با چگونه روایتی مواجه هستیم؟برخی کارشناسان از روایت‌های دست اول در این کتاب سخن گفته‌اند.
نویسنده یک گزارش تاریخی را با نگاهی به گذشته روابط ایران و آمریکا روایت کرده است، این یک پیوست تاریخی است، واقعیتی که جامعه ایران از حضور امریکایی‌ها درک کرده بود، در این تحقیق منعکس شده است، کتاب با اسناد و مدارک نشان می‌دهد که چرا دانشجویان ایرانی به این نتیجه رسیدند که این اقدام(تسخیر لانه جاسوسی) را باید رقم زد، یک روایت بدیع و جدید درباره تسخیر اولیه که توسط گروه‌های چپ انجام شد و ابتر ماند در کتاب ذکر شده است، بعد اقدام دوم که توسط دانشجویان انجام شد، روایت شده است، کتاب پر از این خرده روایت‌هاست و نخ تسبیحی همه این خرده روایتها را به هم مرتبط می‌کند.
اگر سفارت آمریکا اشغال نمی‌شد، اکنون شرایطمان چگونه بود؟
نویسنده با اسناد و مدارک پاسخی متقن به شبهاتی داده که می‌گویند چرا سفارت آمریکا اشغال شد و زمینه تحریم را با دست خودمان فراهم کردیم، سوالاتی که در مسائل امروز هم دیده می‌شود، نویسنده نشان می‌دهد که اگر سفارت آمریکا اشغال نمی‌شد، اکنون شرایطمان چگونه بود و چرا؟
پاسخ سوالات تاریخی مطرح شده در جریان برجام در «ایستگاه خیابان روزولت»
از نظر تاریخی کتاب به ماجرای برجام ورود نمی‌کند، اما به هر حال پاسخ سوالات تاریخی که در جریان برجام مطرح شد، در این کتاب منعکس شده است، برای نمونه اینکه اگر این اتفاق رقم نمی‌خورد، ما شرایط بهتری داشتیم؟
* تسنیم: با توجه به اینکه این روایت کامل‌ترین روایت از ماجرای تسخیر سفارت است، درباره ضرورت ترجمه کتاب به زبان‌های دیگر بفرمایید.
با توجه به اینکه این روایت مورد توجه عالی‌ترین مقام ایران قرار گرفته و آن را عالی خوانده‌اند، حتما ضرورت دارد به ترجمه آن بپردازیم، مخاطبان خارجی نیز باید روایت ایران از این ماجرا را بخوانند، قرار نیست تنها روایتی که غرب در صدد است، بیان کند را بشنوند. کتاب از لحاظ سندی بسیار پربار و غنی است و این مهمترین نکته تمایز کتاب با نمونه‌های داخلی و خارجی است.
ما اگر کتاب خوب در حوزه تاریخ پژوهش می‌خواهیم باید هزینه کنیم، نویسنده و پژوهشگر باید مورد حمایت قرار گیرند، کتاب خوب با حق‌التالیف 30، 40 میلیون نوشته نمی‌شود، اگر ما توقع داریم در جنگ روایتها حرفی برای گفتن داشته باشیم، باید استانداردها را فراهم کنیم، مراکز و نهادهای اسنادی به وظایف خود عمل کنند و نویسندگان نیز حداقل از دغدغه معاش معاف کنیم. در دنیای غرب از آمریکا و فرانسه و انگلیسی که مدعیان نظام سرمایه‌داری هستند، شاهد هستیم که برای حوزه تمدنی خود برای روایت‌های مهم تاریخی نهادهای مالی و حمایتگر جدی پشت کار می‌ایستند، حتی برای پروژه تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد چند میلیون دلار هزینه می‌کنند، یا برای نگارش «صلحی که همه صلبح‌ها را بر باد داد» 12 سال نویسنده و یک تیم پژوهشی کامل را به لحاظ مالی حمایت می‌کنند، تا کتابی منتشر شود که به ده‌ها زبان زنده دنیا ترجمه شود.
دوره روایت‌های شعارزده از گذشته تاریخی ایران به پایان رسیده است
من به سیاستمداران کشورمان توصیه می‌کنم که این کتاب را مطالعه کنند. چرا که بسیاری از سیاستمداران ما در سال‌های اخیر نشان دادند که از فهم بدیهیات تاریخی عاجز هستند، با اینکه مسئولیت گرفتند، مقام دارند فهم درست تاریخی نداشتند، به مسئولین نهادهای تاریخ نگاری کشور توصیه می‌کنم که دقت کنند چگونه می‌توان یک اثر تاریخی متقن تولید کرد، دوره روایت‌های شعارزده به پابان رسیده است، ما نیازمند گزارش‌های متقن، قانع‌کننده با دلایل سندی و تاریخی دست اول هستیم.
منبع : تسنیم