تاریخچه حرم امام رضا(ع)

مدفن امام رضا (ع) مکانی بوده که آن را بقعه هارونیه می‌گفته‌اند. این مکان دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طائی در دهکده سناباد است که یک دژ نظامی بوده و تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می‌رسد. هارون عباسی در سال ۱۹۳ق در این مکان دفن شد و دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت. و در سال ۲۰۳ق به خواست مأمون، امام رضا(ع) در این مکان در کنار هارون دفن شد.

پس از این تاریخ، به دلیل اهمیت مقبره امام رضا (ع)، از توجه به دفن‌شدن هارون در این مکان کاسته شد و این مکان به مدفن و حرم امام رضا (ع) شناخته شد

محراب‌های حرم

در داخل حرم ۳ محراب وجود دارد:

    در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۷۵/۱ و ارتفاع ۴۰/۲.
    در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۱۵/۲ و ارتفاع ۶۰/۲.
    در بالاسر مبارک، زیر طاق و صُفّه‌ای که از آن به مسجد بالاسر می‌روند، به عرض ۲۵/۱ و ارتفاع ۹۰/۱ متر.

موقعیت ۴ صفه حرم از این قرار است:

    صفه شمالی، در پشت سر مبارک.
    صفه جنوبی، در پیش روی مبارک.
    صفه شرقی، در پایین پای مبارک.
    صفه غربی، در بالاسر مبارک.

در ایام عضدالملک میان صفه جنوبی و حرم دری از طلا نصب شده بود که به نام خود او معروف بوده و در ۱۳۵۳ش با در طلایی جدیدی تعویض گردیده است. درِ صفه شرقی نیز دارای نقوش و خطوطی برجسته است. متن آن از نقره و نقوش و خطوطش از طلاست. 

بقعه و ضریح
کهن‌ترین منبعی که از بقعه و ضریح امام رضا(ع) یاد کرده است، مربوط به دوره خوارزمشاهیان است، به گزارش تاریخ انوشیروان مبروص مجوسی اصفهانی از خواص دربار محمد خوارزمشاه به خاطر بیماری که داشت متوسّل به حضرت رضا (علیه‌السّلام) شد، و از این بیماری نجات یافت، و بدین سبب، مسلمان و شیعه شد، و صندوقی از نقره، جهت مرقد مطهّر تهیّه کرد، و بر قبر مبارک نهاد و در دوره‌های بعد، ابن بطوطه از ضریحی چوبی یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بوده‌اند. در روزگار شاه طهماسب اول بر آن صندوق، صفحاتی از طلا که آیاتی از قرآن مجید به خط علیرضا عباسی بر آن نقش شده بود، کوبیدند و این صندوق به همین سبب به «‌صندوق شاه عباسی‌» معروف شد که آن را در ۱۳۱۱ش به علت فرسودگی برداشتند و پس از تحویل صفحات زرین روی آن به موزه آستانه، صندوقی دیگر از سنگ مرمر به طول ۱۰/۲ و عرض ۰۶/۱ متر به جای آن نصب کردند.
وضعیت کنونی

بقعه رضوی اینک دارای ۲ ضریح است:

    ضریح داخلی از فولاد جواهرنشان که در ایام نادری ساخته شد و شاهرخ افشار آن را در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م وقف حرم کرد؛
    ضریح خارجی معروف به سیمین و زرین. باگذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، معروف به ضریح شیر وشکر که در ۱۳۳۸ش (نیمه شعبان ۱۳۷۹ق) و به جای ضریح فولادی فتحعلی شاه نصب شد.  به مرور زمان ارکان ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش‌های نقره‌ای و طلایی آن ساییده و به رغم تعمیرات مکرر به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی، براساس طرح ابتکاری استاد فرشچیان، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ش آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۷۹ش آغاز گردید و پس از اتمام کار در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مقارن با عید قربان، طی مراسمی با حضور آیت الله خامنه‌ای و تولیت وقت آستان قدس رضوی عباس واعظ طبسی بازگشایی روضه رضوی با ضریح جدید صورت گرفت.

ضریح دیگری نیز ساخته عصر شاه عباس یا شاه طهماسب از چوب و آهن و صفحات طلا و نقره در بخش درونی بقعه بوده که به علت فرسودگی، در همان ایامی که ضریح جدید نصب می‌شد، آن را برداشتند، و طلا و نقره آن را به خزانه آستان قدس تحویل دادند. طول ضریح جدید ۰۵/۴ و عرض آن ۰۶/۳ و ارتفاعش ۹۰/۳ متر است. ۲ ضلع درازترِ ضریح، هریک دارای ۴ دهانه، و ۲ ضلع کوتاه‌ترِ آن، هریک دارای ۳ دهانه است که مجموعاً ۱۴ دهانه می‌شود. در میان و بالای این دهانه‌ها جمعاً ۱۸ صفحه بیضی شکل محدب از طلا نصب شده که احادیثی به خط ثلث بر روی آنها نوشته شده است. بر بالا و اطراف ضریح، صفحاتی مُضَرّس از طلا نصب شده که نام ۱۴ معصوم بر روی آنها به خط ثلث نوشته شده است. بالاتر از آن لبه و اطراف ضریح نیز جمعاً ۹۲ برگ از طلا جای دارد که بر روی هریک از آنها اسم جلاله «الله» نوشته شده است. 

گنبد
گنبد حرم مطهر امام رضا(ع)، گلدسته‌ها و ایوان طلا

گنبد دارای ۲ پوشش است: پوشش نخستین، سقفی است که از زیر (داخل حرم) دیده می‌شود و مقرنس کاری است. پوشش دوم برفراز پوشش نخستین نهاده شده و از خارج با آجرهای طلا پوشانده شده است و در معرض دید مردم قرار دارد. این گنبد را نخستین بار شاه طهماسب اول طلاکاری کرد و سپس این طلاکاری توسط شاه عباس تجدید شد. ارتفاع حرم از کف آن تا انتهای زیر سقفِ مُقَعَّر (پوشش داخلی) ۸/۱۸ متر، و تا قله گنبد بر فراز پوشش خارجی ۲۰/۳۱ متر است. پیرامون خارجی گنبد ۱/۴۲ متر، ارتفاع سرِ طوق گنبد ۵/۳ متر و ارتفاع سطح طلاکاری‌شده گنبد از آغاز تا قله آن ۴۰/۱۶ متر است. سطح خارجی گنبد که پوشیده از خشت‌های مسی یا لایه‌ای از طلاست، دارای نقوش و خطوط و کتیبه‌های ممتاز است.

گلدسته‌ها
گنبد طلای حرم امام رضا(ع)

حرم دارای ۲ گلدسته است، یکی نزدیک گنبد و بالای ایوان طلای نادری، در جنوب صحن عتیق؛ و دیگری در شمال صحن عتیق و بر بالای ایوان عباسی. گلدسته نزدیک گنبد از آثار سوری بن معتز است. این گلدسته یک بار توسط شاه طهماسب اول و بار دیگر توسط نادرشاه تعمیر و طلاکاری شد. ارتفاع آن از کف صحن تا قله ۵۰/۴۰ متر و پیرامون خارجی آن ۱۳ متر است. گلدسته دیگر به ارتفاع گلدسته پیشین توسط نادرشاه بنا و طلاکاری شده است
صحن‌ها

آستان قدس دارای صحن‌های متعددی است از جمله:

    صحن عتیق (انقلاب اسلامی)
    صحن جدید (آزادی)
    صحن موزه (امام)
    صحن مسجد گوهرشاد
    صحن جمهوری اسلامی
    صحن قدس
    صحن رضوی
    صحن غدیر
    صحن کوثر

صحن عتیق (انقلاب)
درصحن عتیق (انقلاب)شمال حرم واقع است. طول آن ۳۸/۱۰۴، و عرض آن ۵۲/۶۴ متر است. در پیرامون صحن تعدادی حجره در دو طبقه بنا شده است. ۴ ایوان، در ۴ سمت صحن، این حجره‌ها را از یکدیگر جدا می‌کند:

    ایوان جنوبی یا ایوان طلا، از بناهای امیر علیشیر در قرن ۹ق/۱۵م است. چون سطح ایوان را نادرشاه طلاکاری کرده است، به ایوان نادری معروف است. طول ایوان ۷۰/۱۴ و عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۴/۲۱ متر است. ازاره ایوان به ارتفاع ۲ متر سنگ مرمر رنگارنگ است. روی ازاره احادیثی در فضیلت زیارت امام رضا علیه السلام به خط نستعلیق نوشته شده است. از ازاره تا سقف با خشتهای مطلّا زینت شده است. در این ایوان ۴ در طلایی وجود دارد. در ضلع شرقی به توحید خانه، و در ضلع غربی به کفشداری بزرگ باز می‌شود. درِ سوم در زاویه جنوب غربی است که به راهرو سقاخانه سابق و از آنجا به دارالسیاده راه دارد. چهارمین در، زاویه جنوب شرقی را به محلی که سابقاً قرآن خانه بود متصل می‌سازد. در ضلع جنوبی ایوان، طاقی مانند محراب وجود دارد که بر روی خشتهای مطلای آن قصیده‌ای به فارسی از «‌ندیم‌» به خط نستعلیق محمدعلی بن سلیمان رضوی نوشته شده که بیانگر طلاکاری و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است.
    ایوان شمالی یا ایوان عباسی. طول این ایوان ۸۰/۱۴ و عرض آن ۲۰/۸ و ارتفاع آن ۵۰/۲۲ متر است. این ایوان ساخته شاه عباس اول است و در روزگار شاه عباس دوم مرمت شده است. کف ایوان با سنگ خَلَج فرش شده و ازاره آن سنگ تیره است. از روی ازاره به سمت بالا تا سقف، کاشی کاری است و بیشتر آن مُعرَّق است. در پشت این ایوان، به سمت شمال، صُفّه بزرگی هست مانند محراب که با کاشیهای معرق زینت داده شده است. ۴ غرفه فوقانی این ایوان نیز کاشی کاری است. در پیرامون صفه بزرگ، به خط ثلثِ محمدرضا امامی، در ۱۰۵۹ق/۱۶۴۹م، «‌بسمله و صلوات‌» نوشته شده است. در پیشانی این ایوان به خط ثلث زردرنگ، اثر محمدرضا امامی دارای همان تاریخ، نام شاه عباس دوم که امر به مرمت ایوان داده بود، آمده است.
    ایوان غربی. این ایوان و ایوان شرقی ساخته شاه عباس اول است. طول ایوان ۱۰/۲۴ و عرض آن ۹/۶ متر است. یک بار در ایام شاه عباس دوم و بار دیگر در روزگار ناصرالدین شاه مرمت شده است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره آن سنگ تیره است. از بالای ازاره تا سقف با کاشیهای معرق پوشانده شده است. در ۳ سوی داخلی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ، شامل چند حدیث به خط علیرضا عباسی نصب شده است. در پیشانی آن هم به خط ثلث زردرنگ بر زمینه لاجوردی آیه الکرسی نوشته شده است.
    ایوان و سردر شرقی. بر بالای آن نقاره خانه واقع است. طول ایوان ۲۰/۱۸، عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۲۶ متر است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره‌اش از سنگ تیره است. از روی ازاره تا سقف کاشی کاری است. داخل ایوان بالای در ورودی حرم، غرفه‌ای است که داخل آن با کاشیهای معرق پوشیده شده و کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ در آن هست که حدیثی از امام صادق(ع) بر آن نوشته شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان به خط ثلث سفیدرنگ سوره «‌المُزَّمِّل » کتیبه شده و بر پیشانی آن آیه نور به خط زردرنگ نوشته شده است.

صحن جدید (آزادی)صحن(نو، جدید) (آزادی)، در شرق حرم واقع است. طول این صحن ۵۰/۸۱ و عرض آن ۵۱ متر است. پیرامون صحن ۵۶ غرفه در پایین و همین تعداد غرفه در بالا ساخته شده است. در پشت بیشتر غرفه‌ها، اطاقهای کوچک و بزرگ واقع است. به تصریح کتیبه بالای سردرِ ایوان شرقی و کتیبة سردرِ ایوان جنوبی این صحن، بنای آن را در ایام فتحعلی شاه و کاشی کاری آن در روزگار محمدشاه انجام گرفته است. ازاره صحن به ارتفاع ۴۴/۱ متر از سنگ مرمر تیره، و بالای ازاره روی تمام دیوارها و پایه‌ها و سردرها، با کاشی رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن به جای سقاخانه‌ای که برچیده شده، حوضی بزرگ بنا گردیده است که سنگاب یکپارچه سقاخانه مزبور را میان آن می‌توان دید. در ۴ سوی صحن، ۴ ایوان بزرگ وجود دارد.

    ایوان و سردر طلای ناصری (غربی)، طول این ایوان ۳۰/۱۵، عرض آن ۲۵/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. این ایوان به وسیله دری طلایی و یک راهروِ کوچک و یک در طلایی دیگر به دارالسّعاده و از آنجا به حرم مطهر می‌پیوندد. کف ایوان و ازاره آن تا ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان دارای ۴ غرفه فوقانی است که بدنه آنها از خشت مُطلّاست.
    ایوان شرقی، طول این ایوان ۸۰/۱۵، عرض آن ۱۰/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازاره آن از سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره تا زیر سقفِ مقرنس کاری شده، با کاشی زینت یافته است. پیرامون ایوان، کتیبه‌ای به خط سفیدرنگ بر کاشی لاجوردی است حاوی سوره‌های «‌القیامه و وَالْعَصْر ». بر پیشانی ایوان به خط ثلث زردرنگ، تاریخ تزیین صحن و ایوان توسط محمدشاه در ۱۲۶۳ق/۱۸۴۷م نوشته شده است.
    ایوان جنوبی، طول این ایوان ۳۰/۱۸، عرض آن ۳۰/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. سابقاً پشت این ایوان آشپزخانه خدمه آستانه قرار داشت که آن را خراب کردند و به عمارت و صحن امام خمینی (موزه سابق) ضمیمه کردند. اکنون این ایوان از صحن جدید به صحن امام راه دارد. کف ایوان، سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره به بالا تا زیر سقف، کاشی کاری است.
    ایوان شمالی، طول این ایوان ۲۰/۱۷، عرض آن ۱۹/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از بالای ازاره تا زیر سقف، مزین به مقرنس، با کاشی آرایش یافته است. این ایوان در داخل صحن بر پیشانی سردر، کتیبه‌ای دارد به خط ثلث زردرنگ بر کاشی لاجوردی که تاریخ تزیین و وقف آن توسط مُوتمِن المُلک در روزگار ناصرالدین شاه درج شده است. کتیبه گرداگرد ایوان به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، حاوی آیاتی از قرآن است.

صحن امام خمینی

صحن امام خمینی در جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکان‌های کهنه و فرسوده و مدرسه نیمه ویرانی به نام مدرسه پایین پا یا مدرسه سعدالدین واقع بود. در ۱۳۱۶ش این بناها به اضافه چند خانه و بنای کهنه دیگر که آستانه خریداری کرد، برچیده شد و به جای آن صحنی دیگر و ساختمانهایی برای موزه و کتابخانه بنا گردید. این ساختمان ۸ سال به درازا کشید و در ۱۳۲۴ش افتتاح شد. در ۱۳۵۳ش این ساختمانها (موزه، و خزانه و کتابخانه) کاملاً برچیده شد و ۱۰۰۰ متر مربع زیربنای آن به محوطه صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت ۰۰۰‘۱۰ مترمربع پدید آمد. همه صحن به ضخامت ۱۵ سانتیمتر بتون ریزی و سنگ فرش شده و آب نمای بزرگی به ابعاد ۱۰/۴۴×۴۰/۱۳ متر از سنگ مرمر در وسط آن احداث شده است. این صحن از سوی شمال، با سردری بلند و زیبا که از مقرنس‌های با ارزش پوشیده شده است، به صحن نو می‌پیوندد. در سوی شرق صحن، ساختمان جدید و زیبای موزه، کتابخانه و خزانه که با معماری سنتی اسلامی بنا شده واقع است. از سوی غرب، با سردر بلند و زیبای دیگری به ایوان شرقی مسجد گوهرشاد می‌پیوندد. سراسر ضلع شمالی و غربی این صحن با طاقنماهای کاشی کاری دو طبقه تزیین شده است. ضلع جنوبی با نرده‌های فلزی و درهایی به خیابان مُدوّر عریضی که همه بناهای آستان قدس را در برمی‌گیرد، می‌پیوندد.
صحن جمهوری اسلامی

بنای صحن جمهوری اسلامی در ۱۳۶۰ش، در زمینی به وسعت ۰۰۰‘۲۵ مترمربع، میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب نما بود، آغاز شد. این صحن از طریق مدرسه بالاسر مبارک به رواق دارالسّیاده و از آنجا به حرم مطهر متصل شده است.

صحن قدس

 در قسمت جنوبی حرم مطهر و مسجد گوهرشاد، بین بست شیخ بهایی و قسمت جنوب غربی رواق امام خمینی (ره) صحنی بنا شده است که به صحن قدس معروف می باشد. مساحت این بخش از حرم بالغ بر ۲۵۳۰ مترمربع بوده و ساخت آن به سال ۱۳۷۳ هجری شمسی باز می گردد. این صحن۶ ورودی و۲۸ حجره دارد. ارتفاع ایوان جنوبی آن ۱۶ متر است و از نظر ظاهری مشابه ایوان مقصوره می باشد. فضای جلو صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌های فلکه خارجی و فلکه داخلی، روی هم صحن قدس را تشکیل می دهد.این صحن از ضلع شرقی به صحن موزه و از شمال به مسجد گوهرشاد ختم می شود. غرب این صحن به بست مسجد گوهرشاد راه دارد. سقاخانه ای زیبا که در وسط صحن وجود دارد، یاد و خاطره 
نخستین قبله گاه مسلمانان جهان را زنده نگه می دارد. مقیاس ابعاد این بنا نسبت به بنای اصلی قدس، ۱ به ۸ می باشد

رواق‌ها

در آستان قدس، ۱۵ رواق به شرح زیر وجود دارد:

    دارالحُفّاظ: این بنا در جنوب حرم واقع است و از بناهای گوهرشاد است. طول رواق ۱۸، عرض آن ۶۵/۸ و ارتفاع آن تا زیر سقف ۸/۱۲ و تا پشت سقف ۴۶/۱۴ متر است. دارالحفاظ دارای ۷ صفه است. ۴ صفه آن دارای درهایی است که به حرم مطهر، رواق اُپَکْ میرزا، دارالسیاده و راهرو کفشداری مسجد گوهرشاد باز می‌شوند. ازاره دور دارالحفاظ به ارتفاع ۷۰/۱ متر، سنگهای منبت کاری بسیار ظریف و زیباست. بالای ازاره بر روی سنگ اشعاری از قاآنی کتیبه شده است.
    دارُالسّیاده: این بنا در غرب مسجد بالاسر حرم واقع شده و از بناهای گوهرشاد است و از بزرگترین رواقهای حرم به شمار می‌رود. طول رواق ۸۶/۳۱ متر است و عرض آن که از ۳ بخش متفاوت تشکیل می‌شود دارای این ابعاد است: عرض بخش میانی که بزرگتر است ۳۰/۱۹ متر و عرض بخشهای طرفین ۷۶/۷ متر است. ارتفاع رواق از کف تا زیر طاق ۸۷/۲۰ متر است. از دارالسیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهرو معروف به سقاخانه، و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می‌شوددر اوایل روزگار صفویان که زلزله‌ای در مشهد رخ داد، دارالسیاده نیز مانند گنبد حرم دچار آسیب گشت، سپس به فرمان شاه طهماسب به مرمت آن پرداختند. بر بالای دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است. ازاره دارالسیاده به ارتفاع ۸۰/۱ متر از کاشی معرّق است.
    دارُالسَّعاده: این بنا در شرق رواقهای آستان قدس، میان ایوان طلای صحن جدید و رواق حاتم خانی قرار دارد. طول رواق ۹۰/۱۴، عرض آن ۸۰/۱۳ و ارتفاع آن ۸۰/۱۴ متر است. این رواق از ساخته‌های اللهیارخان آصف الدوله قاجار است و توسط علی اصغرخان اتابک آیینه کاری شده است. ازاره رواق به ارتفاع ۴۰/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره، بر روی سنگ مرمر به عرض ۴۰ سانتیمتر، قصیده‌ای از صبوری مشهدی به خط نستعلیق کتیبه شده است. از بالای کتیبه تا سقف، آیینه کاری است.
    دارُالضیافَه: رواقی است میان صحن جدید و رواق (گنبد) الله وردی خان. طول آن ۵/۱۵، عرض آن ۲۵/۹ و ارتفاع آن ۵/۱۵ متر است. کف این رواق از سنگ مرمر و ازاره آن به ارتفاع ۵۰/۱ متر از سنگ منبت است. بالای ازاره، کتیبه‌ای به عرض ۴۰ سانتیمتر دیده می‌شود که سوره «‌الانسان » و «‌آیه الکرسی‌» به خط ثلث بر آن نقش بسته است و بالاتر از کتیبه، آیینه کاری شده است
    دارُالذِّکْر: محل سابق مدرسه علی نقی میرزا است که در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش نوسازی و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گردیده است. طول رواق ۷۲/۱۵، عرض آن ۱۹/۱۲ و ارتفاع آن ۹ متر است. کف دارالذکر با مرمر سبزرنگ و ازاره‌اش تا ارتفاع ۵۰/۱ متر از مرمر سفید است. از بالای ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرق و سقف آن گچ بری و مقرنس کاری است.
    دارُالسُّرُور: این رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد. رواق مزبور سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلی آستان قدس بود که در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش به رواق بزرگی تبدیل شد و نامِ دارالسرور گرفت. طول رواق ۸۰/۲۴، عرض آن ۸۲/۴ و ارتفاع آن ۷۵/۴ متر است. کف این رواق و ازاره آن تا ارتفاع ۴۶/۱ متر از سنگ مرمر و از بالای ازاره تا زیر سقف آینه کاری است.
    دارُالعِزّ: این رواق سابقاً کشیک خانه خادمان آستان قدس رضوی بود و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش پس از تعمیر و تزیین به رواق تبدیل شد. طول رواق ۶/۱۱، عرض آن ۱۲/۳ و ارتفاع آن ۳۵/۴ متر است. کف دارالعزه و ازاره آن تا ارتفاع ۴۸/۱ متر سنگ مرمر است و از آنجا تا زیر سقف آراسته به کاشی و سراسر سقف آینه کاری است. این رواق از شمال به دارالسرور و از شرق با ۳ در به دارالذکر، و از غرب به دارالسّلام می‌پیوندد.
    دارُالسَّلام: این بنا در اصل ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بود که تحویل خانه نام داشت و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شد. این محل در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش پس از تعمیر و تزیین، به رواق (گنبد) اپک میرزا متصل گردید و رواق دارالسلام پدید آمد. سپس در ۱۳۴۶ش آن را به راهرو کشیک خانه سابق پیوند دادند و رواقی بزرگتر به طول ۲۰، عرض ۱۰ و ارتفاع ۵/۹ متر پدید آوردند. دارالسلام دارای ۳ در است که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعز گشوده می‌شود.
    دارُالشُّکر: این بنا پیش از این قرآن خانه (کتابخانه اسبق) آستانه بود. سپس با پیوستن آن به بخشی از راهروِ مسجد بالاسر و بخشی از راهروی که از این مسجد به توحیدخانه می‌رفت، به یک رواق تبدیل شد. دارالشکر رواقی مربع شکل به طول هر ضلع ۵۰/۶ و ارتفاع ۵۰/۹ متر است. کف رواق و ازاره‌اش تا ارتفاع ۷۰/۱ متر از سنگ مرمر است. از ازاره به بالا، و نیز سراسر سقف آیینه کاری بود که اخیراً به جای آنها کاشی نصب کرده‌اند.
    دارُالفَیض: این بنا رواقی است متشکل از رواقهای مسجد ریاض و صفه شاه طهماسب که در ۱۳۴۷ش پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض موسوم شد. طول رواق ۸۵/۱۵، عرض آن ۹۰/۵ و ارتفاع آن ۵۰/۹ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۶۷/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است از مرمر به عرض ۳۳ سانتیمتر که اشعاری از قاآنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. از روی کتیبه تا سقفِ مقرنس، با کاشیهای معرق زینت شده است.
    توحیدخانه: رواقی است در شمال حرم بین رواق پشت سر مبارک و صحن عتیق. طول رواق ۶۰/۸، عرض آن ۳۵/۷ و ارتفاع آن ۱۵ متر است. کف رواق و ازارة آن به ارتفاع ۶۰/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض ۵۰ سانتیمتر که نام ۱۲ امام(ع) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. از بالای کتیبه تا سقف آیینه کاری است. توحیدخانه از شرق، دری به سوی رواق الله وردی خان و از غرب دری دیگر به سوی ایوان طلای صحن جدید دارد.
    رواق (گنبد) حاتم خانی: این بنا ساخته حاتم بیک اُردوبادی از امیران صفوی است که در حدود ۱۰۱۰ق/۱۶۰۱م بنا شده است. این رواق در شرق حرم واقع است و از در طلایی پایین پای مبارک به حرم راه دارد. این بنا از شرق به وسیله صفة بزرگ و مرتفعی به دارالسعاده می‌پیوندد. در شمال آن نیز صفه‌ای است که به رواق الله وردی خان راه دارد و از جنوب به کشیک خانه متصل می‌شود. طول رواق ۵۰/۱۳، عرض آن ۳۰/۷ و ارتفاع آن ۶۰/۱۱ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۵۰/۱ از سنگ خلج و منبت است. در بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض ۴۰ سانتیمتر از سنگ که بر ان قصیده‌ای حک شده است. از بالای کتیبه تا سقف، یا کاشیهای معرق پوشانده شده است. در ۱۳۴۶ش، از ضلع جنوبی این رواق، راهی دیگر به دارالسعاده گشوده‌اند.
    رواق (گنبد) الله وردی خان: این رواق ۸ ضلعی، ساخته الله وردی از امیران دولت صفوی است که در شرق توحیدخانه و شمال شرقی گنبد حاتم خانی واقع است. ارتفاع کف رواق تا سقف گنبد ۱۹/۱۶ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۹۰/۱ متر از سنگ مرمر پوشانده شده و از بالای ازاره تا سقف و خود سقف با کاشی معرق آرایش یافته است. در ۸ پهلوی این رواق، ۸ صفه و بر بالای هریک از آنها صفه‌ای کوچکتر واقع است. صفه‌های پایین به صحن عتیق، توحیدخانه، رواق حاتم خانی و دارالسعاده می‌پیوندند.
    رواق دارالولایه: این رواق با زیربنایی برابر با ۲۳۰۵ مـ ۲، همچون بناهای دیگری که ساختمان آن در سالهای اخیر آغاز شده، هم اکنون (۱۳۶۷ش) در حال احداث است و از غرب به صحن جمهوری اسلامی و از شرق توسط رواقهای دیگر به حرم مطهر خواهد پیوست.
    مسجد بالاسر مبارک: این مسجد متصل به حرم است و میان آن و دارالسعاده قرار دارد. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی (د ۴۲۹ق/۱۰۳۸م)، دبیر غزنویان بوده است. کف مسجد با ازاره آن به ارتفاع ۹۰/۰ متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا ارتفاع ۷۰/۱ متری با کاشیهای معرق ۶ و ۸ ضلعی، تزیین گردیده است. روی دیوارها و سقف مسجد در عهد ناصری آیینه کاری شده یود که در ۱۳۴۴ش آن را با کاشی معرق آراستند. بر دیوارهای اطراف مسجد کتیبه‌ای است به خط ثلث که آیاتی از قرآن مجید بر آن نوشته شده است. در محرابی که در کنار صفه متصل به حرم و در شرق مسجد واقع است نیز چند کتیبه هست که آیات و احادیثی بر آن نوشته شده است.

بست‌ها

بست‌ها: بست بنایی است در خارج از صحن مقدس که آغاز حریم ابنیه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود. این بنا پیش از این، دیواری آجری و ساده و دارای ۳ دهانه متساوی برای رفت وآمد زائران بود که اغلب زنجیری به عنوان علامت بست (مأمن) برای پناهندگان به آستانه بر آن می‌آویختند. اکنون ۳ بست یکی در شرق و دیگری در غرب و سوّمی در شمال صحن عتیق وجود دارد.

    بست بالا: قسمتی از بالاخیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گویند. در روزگار احمدشاه توسط سیدجواد ظَهیرُالاسلام (د ۱۳۴۴ش)، نایب التولیه وقت به جای دیوار آجری و ساده غرب بست، بنایی وسیع‌تر ساخته شد. در ۱۳۴۱ش آن را برچیدند و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بنای بزرگی به جای آن ساختند. طول این بنا ۳۰ و عرض آن ۲۵/۱ و ارتفاعش ۷۰/۸ متر بود که ۵ گذرگاه داشت. در نوسازی حرم و توسعه فضای اطراف آن در ۱۳۵۳ش، تغییراتی در ساختمان این بست داده شد، و سپس آن را به کلی برچیدند. در دوران جمهوری اسلامی ایران، بست مزبور با ظاهری جدید تجدید بنا شد و اکنون برجای است.
    بست پایین: قسمتی از پایین خیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن را بست سفلی یا بست پایین خیابان می‌گفتند. سمت شرق این بست مانند بست بالا بنای کهنه‌ای داشت که برچیده شد و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بنای جدیدی مانند بست بالا به جای آن ساخته شد. در ساختمان این بنا نیز در ۱۳۵۳ش تغییراتی داده شد، اما چندی بعد آن را برچیدند. سپس همراه با بست بالا تجدید بنا شد و اکنون قابل مشاهده است.
    بست طبرسی: این بست در شمال صحن عتیق، حدفاصل میان خیابان طبرسی و ایوان عباسی واقع است. این بست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار دانشگاه علوم اسلامی رضوی بنا شد.
    بست قبله: اخیراً طرح ایجاد یک بست در حد فاصل صحن جمهوری اسلامی ریخته شده و کارهای مقدماتی آن انجام یافته است. چون این بست رو به قبله خواهد بود، به این نام موسوم شده است.

تخریب‌ها و بازسازی‌ها در طول تاریخ

در ۱۰ فروردین ۱۲۹۱ش(۱۱ ربیع‌الثانی ۱۳۳۰ق) سربازان روسیه به حرم امام رضا(ع)‌ حمله کرده و آنجا را با توپ و سلاح‌های دیگر مانند مسلسل مورد حمله قرار دادند. در این حمله بیش از صد نفر کشته شدند و حدود ۴روز حرم تحت اشغال نیروهای روس بود.
بمبگذاری ۱۳۷۳ شمسی

۳۰ خرداد سال ۱۳۷۳ هجری شمسی همزمان با ۱۰ محرم ۱۴۱۵، انفجار یک بمب در حرم امام رضا (ع) منجر به کشته شدن ۲۶ زائر شد و ۲۹۰ نفر زخمی شدند

منبع:ویکی شیعه