جذام چیست؟ آیا هنوز در ایران وجود دارد؟

بیشتر افرادی که در عصر حاضر زندگی می‌کنند نام جذام را بیشتر در فیلم و سریال‌ها میشنوند و به دنبال کسب اطلاعاتی از آن در گوگل جستجو می‌کنند. حقیقت آن است در روزگار گذشته بیماری جذام را با اسم خوره میشناختند که یکی از وحشت‌های انسان‌های آن عصر بوده است. امروزه می‌توان گفت بیماری جذام ریشه کن شده و درمان آن سرعت گرفته است. در این مطلب به معرفی بیماری جذام و وضعیت آن در ایران میپردازیم.

جذام چیست؟

جذام یا Leprosy نوعی بیماری عفونی است که باعث ایجاد زخم‌های شدید، مشکلات پوستی و آسیب عصبی در بازوها، پا‌ها و پوست قسمت‌های مختلف بدن می‌شود. این بیماری از زمان‌های بسیار قدیم وجود داشته و غالباً با داستان‌های منفی و وحشتناک در مورد مبتلایان و بیماران جذام بیان شده است.

علت بیماری جذام چیست؟

باکتری Mycobacterium leprae باعث ابتلا به بیماری می‌شود. تصور بر این است که جذام از طریق تماس با ترشحات مخاط فرد مبتلا به عفونت گسترش یافته و از فردی به فرد دیگر انتقال خواهد یافت. قرار گرفتن در معرض ترشحات معمولاً زمانی رخ می‌دهد که فرد مبتلا عطسه یا سرفه کند.

چقدر طول میکشد تا علائم بیماری دیده شود؟

معمولاً حدود ۲ تا ۵ سال طول می‌کشد تا پس از تماس فرد سالم با باکتری‌های ایجاد کننده و علائم این بیماری ظاهر شوند. در برخی از افراد تا ۲۰ سال بعد قرار گرفتن در معرض باکتری نیز علائمی نشان نخواهند داد. تشخیص و درمان فوری بیماری اهمیت بسیار زیادی داشته و فرد مبتلا بهتر است سریعاً درمان خود را آغاز کند. درمان این بیماری با تجویز آنتی بیوتیک‌ها و دارو‌های ضد التهابی صورت خواهد گرفت.

راه انتقال جذام

جذام واگیردار است. جذام عمدتاً با قطرات بسیار ریز آب بینی می‌تواند پراکنده شود. این بیماری از طریق مخاط دستگاه تنفسی فوقانی و تماس پوست آسیب‌دیده با زخم فرد مبتلا به جذام که تحت درمان نیست، ممکن است منتقل شود.

راه‌های انتقال بیماری عبارت‌انداز: دستگاه تنفس، دستگاه گوارش، پوست، از طریق رحم مادر به نوزاد، تماس با حیوان‌ها، حشرات و خاک محیط اطراف.

چون دوره کمون طولانی است، راه اصلی ورود عامل بیماری جذام به بدن مشخص نیست، ولی محتمل‌ترین راه، دستگاه تنفسی است. جذام‌تر یا همان لپروماتوز واگیردار است. با توجه به اینکه این افراد در هر شبانه‌روز حدود ۱۰۰ میلیون باسیل جذام را از طریق ترشحات بینی خود به محیط خارج دفع می‌کنند، اما بیماری جذام به آسانی منتقل نمی‌شود و انتقال آن مستلزم تماس طولانی و چندین ساله با بیماران مبتلا به جذام است. برهمین اساس انتقال آن به پرسنل بیمارستانی بسیار ناچیز است.

علائم بیماری جذام چیست؟

رنگ پریدگی پوست و بی‌حسی، اولین علائم جذام هستند. در برخی بیماران، بسیاری از اندام‌های دیگر مانند غدد لنفاوی، بینی، بیضه و کلیه‌ها نیز ممکن است درگیر شوند، اما مهمترین معلولیت ناشی از جذام، درگیری اعصاب بالاتنه است که درنتیجه آن، بی‌حسی یا اختلال حرکتی در یک سری عضلات مشخص، به وجود می‌آید.

آیا جذام درمان دارد؟

از آن‌جا که تمامی میکوباکتریوم‌های فعال قابل کشته شدن هستند، جذام یک بیماری قابل درمان است. چند دارو، موثرترین درمان پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی برای بیماری جذام است البته بیماران برای معالجه کامل، باید به صورت مرتب داروهای خود را طی دوره های نسبتاً طولانی مصرف کنند. آنچه که در این بیماری اهمیت دارد، آغاز سریع درمان است؛ یعنی پیش از آن که اولین علائم معلولیت‌ها ظاهر شوند.

بیشتر بخوانید: بیماری‌هایی که در ایران ریشه‌کن شدند

ایا بیماری جذام هنوز وجود دارد؟

شیوع این بیماری در جهان و ایران بسیار کاهش یافته است و سال‌هاست که ایران وارد مرحله حذف یعنی شیوع کمتر از یک مورد به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت شده است.

ایران در سال ۱۳۷۱ با میزان شیوع ۰.۴ در هر ۱۰ هزار نفر جمعیت وارد مرحله حذف بیماری در سطح کشوری و به ترتیب در سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ وارد مرحله حذف در سطح استانی و شهرستانی شده است. شمار موارد جدید جذام نیز از سال ۱۳۶۴ روندی رو به کاهش داشته است.

بر اساس آخرین بررسی‌های صورت گرفته، تا پایان سال ۱۴۰۱ تنها ۷ مورد جدید بیماری گزارش شده است که دو نفر از آن‌ها غیرایرانی و پنج نفر ایرانی بوده‌اند که همگی بالای ۱۵ سال سن داشته‌اند. جدول زیر تعداد موارد شناسایی شده را به تفکیک هر سال نشان می‌دهد.

آمار جذام در ایران

در طول هفت دهه گذشته مجموعاً تعداد ۱۱ هزار و ۹۰۶ مورد جذام در کشور ثبت شده است که بر اساس پیگیری‌های به عمل آمده، از این تعداد ۸۹۸۶ مورد درمان کامل شده و بهبود یافته‌اند و ۲۵۰۳ نفر فوت شده‌اند که البته علت فوت آن‌ها ابتلا به جذام نبوده است، چرا که جذام مرگ‌آفرین نیست بلکه به علت کهولت سن یا مشکلات دیگر جان خود را از دست داده‌اند و از سرانجام ۴۱۱ مورد از موارد قدیمی به دلیل فقدان آدرس صحیح، اطلاعی در دسترس نیست.

نقشه شیوع جذام نشان می‌دهد که خراسان جنوبی بیشترین میزان شیوع بیماری را دارد؛ در سال ۱۴۰۰ در این استان در هر ۱۰ هزار نفر ۰.۰۱۲۰ بیمار مبتلا به جذام شناسایی شده است.

جذام در ایران ریشه کن شده است

دکتر محمد حسین مبین می‌گوید: بیماری جذام دیگر مانند سال‌های دهه ۲۰ تا ۵۰ بیماری وحشتناک و خانمانسوزی نیست، به طوری که طول مدت درمان جذام از ۱۵ سال در دهه،۴۰ به ۴۵ روز در عصر حاضر کاهش یافته است.

او همچنین می‌افزاید: در سایه تلاش محققان سراسر دنیا در یافتن درمان قطعی جذام، سازمان بهداشت جهانی سال ۲۰۰۰ را سال ریشه کنی جذام در جهان اعلام کرد. گفتنی است برابر استاندارد سازمان بهداشت جهانی، اگر در یک کشور میزان مبتلایان به جذام کمتر از ۱۰ نفر در میان هر ۱۰ هزار نفر باشد، بیماری جذام در آن کشور ریشه کن شده است.

طبق گفته دکتر مبین، این بیماری در ایران به طور کلی کنترل شده به طوری که هم اکنون نسبت مبتلایان به جذام در کشور ۱۲ صدم در هر ۱۰ هزار نفر است. اما او تأکید می‌کند: با این حال وظیفه ما پزشکان برای بیماریابی همچنان ادامه خواهد داشت.

محل نگهداری جذامی‌ها در ایران

مشهد و تبریز معروف ترین شهرهایی است که جذامی ها در آن زندگی می کنند یا در گذشته زندگی می کردند.

شهرک جذامی‌ها در مشهد

این شهرک به جایی تبدیل شده است که جذامی‌ها بیش از آنکه باید در سکوتشان غرق شده‌اند. شهرکی با ۳۸ خانوار که حضورشان در کنار هم کمی از غربت تنهایی و زندگی به دور از مردم عادی را کم می‌کند.

منظور ما، اما از شهرک، شهرک‌های متصور شده در پیش چشمانمان نیست؛ شهرکی که این مردم درد کشیده از بیماری در آن روزگار می‌گذرانند خط صافی است با اتاق‌هایی ۱۲ متری که برای آن‌ها حکم خانه را دارد که با ورود به آن‌ها به دنیایشان پا خواهیم گذاشت.
سکوت، اما از در و دیوار شهرک جذامی‌ها بالا می‌رود، آن طرف شهرک آدم‌های سالم زندگی می‌کنند و زندگی نیز به سریع‌ترین شکل ممکن در جریان است و در اینجا فقط تنهایی و بی‌توجهی است که سر بر می‌کشد.

پرس وجو که می‌کنیم کسی از وجودشان خبر ندارد؛ حتی خیلی از مشهدی‌ها نمی‌دانند که یک جایی نزدیک آن‌ها حدود ۳۰ خانواده جذامی زندگی می‌کنند... زندگی که نه، روزگار می‌گذرانند، لحظه‌های صبح را کند و کشدار وصل می‌کنند به ظهر ... ظهر که می‌شود منتظر می‌مانند عقربه‌ها لخ‌لخ کنان جلو بروند و برسند به شب. آنوقت آن‌ها بمانند و شب بیداری و خوابی که به چشم‌شان نمی‌آید ... آن‌ها بمانند و تنهایی؛ میراث همیشگی جذام برای آنها...

نقشه مشهد را که پیش روی‌مان می‌گذاریم، محله طلاب را که پیدا می‌کنیم، همان حوالی پشت بیمارستان ۳۲۰ تختخوابی شهید هاشمی‌نژاد، خیابان وحید، سمت چپ، وحید هشت؛ شهرک جذامی‌ها قرار گرفته. شهرک برای ما از همین‌جا شروع می‌شود؛ از دیوار‌هایی نقاشی شده، در‌هایی رنگارنگ...

شهرک یک خط صاف است که تا انتهای خیابان رفته، درِ خانه‌های شهرک هرچند متر یک بار، به فاصله کنار هم قرار گرفته‌اند. همه چهارطاق رو به کوچه بازند. از چهارچوب در‌ها که می‌گذریم، به دنیای جذامی‌ها وارد می‌شویم. داخل هر حیاط، چند اتاق دیوار به دیوار هم ساخته‌شده‌اند... اتاق‌هایی که خانه جذامی‌ها شده‌اند از سال‌ها پیش. زندگی پشت دیوار‌های شهرک به آرام‌ترین شکل ممکن جریان دارد.

آثار جذام حتی بعد از بهبودی

ساکنان شهرک جذامی‌ها ۱۰۰ نفرند. جذامشان حتی اگر مدت‌ها قبل هم خوب شده باشد، باز هم دست از سرشان برنداشته، در تمام این سال‌ها پابه‌پای‌شان آمده؛ شانه به شانه! جذام، با چنگ و دندان راهش را به زندگی آن‌ها باز کرده و سایه‌اش همیشه روی سر آنهاست... هر وقت جلوی آینه بایستند و چشم‌شان به آن حفره خالی روی صورت بیفتد، اول جذام را می‌بینند، همانجا که قبلا بینی بود و حالا چند سال است که نیست...

هروقت راه بروند با پا‌هایی که نیست، پا‌هایی که جذام خورده، از زانو، از مچ... اول یاد جذام می‌افتند. وقتی دستشان را جلو بیاورند که دستت را بگیرند، اول جذام است که دستت را می‌گیرد و فشار می‌دهد به گرمی؛ با همان انگشت‌های یکی درمیان و کوتاه و بلند...

ساکنان شهرک جذامی‌ها، هنوز با جذام زندگی می‌کنند؛ آن‌ها نشانه‌های بیماری‌ای را که سالهاست ریشه‌کن شده، سال‌هاست درمان شده، هر روز می‌بینند... جذام هرجای بدن اهالی این شهرک را که نشان کرده، با خودش برده؛ حالا یکی پا ندارد، یکی دست، یکی چشم، یکی بینی... رد جذام روی صورت بعضی‌ها هم شده ترکیب عجیبی از تاول‌های بزرگ ورآمده...

درد دل جذامی‌ها

اسمش «بی‌بی جهان» است. سال‌ها قبل وقتی جذام گرفت به امید شفا گرفتن به مشهد آمد و ماندگار شد. بی‌بی جهان ذوق‌زده شده و می‌گوید: «خوش‌آمدید. چه عجب بالاخره خبرنگار‌ها یاد ما کردند؟ ای‌کاش زودتر از این‌ها به اینجا می‌آمدید تا حرفمان را به گوش مردم برسانید. من ۸ تا بچه‌دارم.» انگشتانش را نشانمان می‌دهد و می‌گوید: «با همین انگشتان بلند و کوتاه که جذام آن‌ها را خورده و پا‌هایی که از زانو قطع‌شده این بچه‌ها را بزرگ کردم. همه‌شان سالم هستند. ما ترس نداریم. مثل بیماران دیگر، بیمار بودیم و شفا گرفتیم. اما خیلی‌ها با رفتارهایشان آتش به دلمان می‌زنند.»

آسایشگاه جذامی‌ها در تبریز معروف در تاریخ ایران

با تلاش‌های ۷۰ ساله پزشکان و متخصصان ایرانی و خارجی برای درمان بیماران جذامی ساکن شهرک "بابا باغی" در تبریز، این مجموعه هم اکنون به یکی از مراکز عمده تحقیقات بیماری‌های پوستی جهان تبدیل شده است.

گردآوری: تابناک جوان

منابع: تسنیم / پزشکت / ایسنا / فارس / مهر