قدیمی ترین گیاهان روی زمین و واقعیت هایی جالب از آنها
درباره قدیمی ترین گیاهان روی زمین در کتاب علوم مدرسه هم خوانده ایم. گروهی از گیاهانی که آوند ندارند. خزه‌ها گروهی از گیاهان کرک دار هستند که به شاخه برایوفایتا (Bryophyta) تعلق دارند. حدود ۱۲۰۰۰ گونه خزه در سراسر جهان یافت می‌شود. خزه می‌تواند در زیستگاه‌های مختلف به حیاتش ادامه دهد، اما معمولاً مناطق سایه دار درختستان‌ها و جنگل‌ها که آب کافی در آنها فراهم است را ترجیح می‌دهند.
خزه ها قدیمی ترین گیاهان روی زمین
خَزه‌ها گیاهانی ظریف، کوچک، بدون گل و بدون آوند از متعلق به شاخهٔ خزه‌تباران (Bryophyta) هستند. خزه‌ها بر روی زمین، صخره یا روی تنهٔ درختان، طبقات حصیری یا بالش‌مانندی به وجود می‌آورند. هر یک از این بالشتک‌ها شامل تعداد زیادی گیاه جدا از هم است. به این صورت خزه‌ها با تجمع در کنار هم سعی می‌کنند با خشکی مبارزه کرده و همدیگر را مرطوب نگه دارند.
محیط مناسب خزه
خزه‌ها گیاهان بسیار ظریفی هستند و در محیط‌های خشک به سرعت پژمرده می‌شوند. اگرچه بعضی از گونه‌ها محیط خشک را تحمل کرده و با پژمردگی مبارزه می‌کنند، ولی تا زمانی که محیط مرطوب نباشد نمی‌توانند تولیدمثل کنند. خزه‌ها معمولاً از ۲ میلی‌متر تا ۱۰ سانتیمتر طول دارند، اما برخی از آنها بزرگتر هستند. بزرگ‌ترین خزهٔ شناخته شده در جهان داوسنیا (Dawsonia) است که می‌تواند تا ۵۰ سانتیمتر رشد کند. خزه‌ها شامل حدود ۱۲ هزار گونه هستند.
خزه گلسنگ نیست
خزه‌ها (قدیمی ترین گیاهان روی زمین) گاهی با شاخ‌واشان، جگرواشان و گلسنگ‌ها اشتباه گرفته می‌شوند. (گلسنگ حاصل هم‌زیستی انواعی از قارچ با جلبک‌ها است) این گیاه کُندرشد از نخستین گیاهان زمینی به‌شمار می‌آید و اندام ساقه و ریشه و برگ مانند ندارند بلکه ساختار‌هایی شبیه به آن دارند. خزه‌ها به وسیله هاگ تولید مثل می‌کنند. این گیاهان ساختار‌های عمودی ساقه‌مانند دارند، فاقد آوند هستند و از طریق گذرندگی سلولی آب را در سلول‌ها منتقل می‌کنند. خزه‌گیان که در زمین‌های مرطوب می‌رویند معمولاً با جلبک‌های داخل استخر‌ها و رودخانه‌ها اشتباه گرفته می‌شوند.
زندگی قدیمی ترین گیاهان روی زمین
خزه‌ها گیاهانی هستند که به‌طور گروهی می‌رویند و گاهی تشکی نرم و مخمل مانند و گاهی فرشی گسترده پدیدمی‌آورند. به ندرت می‌توان خزه‌ای را تنها پیدا کرد. در جنگل مانند فرشی سبز رنگ روی خاک مرطوب گسترده می‌شوند، روی قطعه چوب‌های در حال پوسیدن را می‌گیرند و در بیشتر موارد در قسمت پایین پوست درخت‌ها، روی سنگ‌ها و بستر‌های خاکی مرطوب می‌رویند. بهترین موقع برای دیدن خزه‌ها اول بهار است، یعنی وقتی که سایر گیاهان آنها را نمی‌پوشانند؛ و همچنین اسپوروفیت‌های خزه در فروردین و اردیبهشت مشهود است.
کاربرد صنعتی خزه
مهم‌ترین کاربرد تجاری خزه‌ها در صنعت تولید پیت (عموما در سردهٔ اسفگنوم) است. اهداف تزئینی و دکوراسیون مثل زیباسازی محیط باغ یا گلخانه و استفاده در صنعت گل، از دیگر کاربرد‌های تجاری خزه‌هاست. استفادهٔ سنتی از خزه‌ها برای عایق است. خزه‌ها توانایی جذب آب تا ۲۰ برابر وزن خود را دارند. به بخش ریشه مانند خزه ریزوئید گفته می‌شوند که با اینکه مثل نخ نازکند همانند لنگری خزه را محکم نگه می‌دارند.
طبقه بندی خزه‌ها
قدیمی ترین گیاهان روی زمین دارای ۸ رده هستند که ۶ رده از آنها تنها دارای یک یا دو سرده است. ردهٔ Polytrichopsida دارای ۲۳ سرده و ردهٔ Bryopsida دارای بیشترین تنوع گونه‌ای بوده و ۹۵ درصد از خزه‌ها، در این رده، قرار دارند.
۱. Sphagnopsida (peat moss): این دسته که به peat moss یا اسفگنوم‌ها معروف هستند، شامل بیش از ۱۰۰ گونه متفاوت می‌باشند. عمدتاً در مناطق مرطوب و باتلاقی رشد می‌کنند و در تجمعات انبوه اسفنج‌مانند دیده می‌شوند و در خاک‌های با اسیدیته (pH) پایین رشد می‌کنند. خاک پیت گونه‌ای از خاک است که از انواع خاصی از این خزه تهیه می‌شود.
۲. Andreaopsida (lantern or rock moss): این گونه خزه‌ها که معروف به خزه‌های صخره‌ای هستند، عمدتاً در سطوح سنگی رشد می‌کنند. عمدتاً به صورت پرزمانند و رنگ تیره دیده می‌شوند و در مناطق سردسیر و ارتفاعات رشد می‌کنند.
۳. Polytrichopsida: این رده از خزه‌ها از اولین گونه گیاهانی هستند که می‌توانند در شرایط بسیار سخت نیز رشد کنند و بعد از حوادثی مثل سیل و آتش‌سوزی، اولین گونه قابل رشد هستند. تنوع این گونه از خزه‌ها بسیار زیاد است و از انواع بسیار ریز خزه‌ها تا خزهٔ Dawsonia superba که بلندترین خزه با ارتفاع ۵۰ سانتیمتر است را شامل می‌شود.
۴. Bryopsida: بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین گروه از خزه‌ها است و ۹۵٪ از کل گونه‌های خزه در این گروه قرار می‌گیرند. این خزه‌ها عمدتاً دارای اسپروفیت (کپسول) هستند. بیشتر انواع خزه‌های موجود در کشور ایران نیز از این دسته می‌باشند.
رشد و تولید مثل خزه ها
قدیمی ترین گیاهان روی زمین در بهار تولید مثل می‌کنند. ساقهٔ بلندی که کپسولی کوچک و بیضی شکل روی آن قرار دارد، از نوک هر شاخهٔ برگ دار می‌روید. هاگ‌ها در درون این کپسول رشد می‌کنند و وقتی کپسول رسید، آزاد می‌شوند. حلقه‌های دندانه داری در محل اتصال کپسول و درپوش وجود دارد که، وقتی کپسول خشک می‌شود، به عقب خم می‌شود. هاگ‌ها بیرون می‌ریزند و باد آنها را جابجا می‌کند. اگر هاگ‌ها درجایی مرطوب قرار بگیرند، جوانه می‌زنند و گیاهان نخ مانندی پدیدمی‌آورند. هر یک از این گیاهان جوانه‌هایی تولید می‌کنند که بعداً رشد می‌کند و خزهٔ تازه‌ای پدیدمی‌آورد.
خزه ها نر و ماده دارند
بعضی از خزه‌ها نر هستند و برخی دیگر ماده. برای لقاح وجود آب ضروری است. قطره‌های بارانی که روی خزه‌ها می‌ریزد اسپرم گیاه نر را آزاد می‌کند و آن را بین گیاهان ماده پخش می‌کند. پس از لقاح، کپسول‌های هاگ‌دار می‌رویند و این چرخه دوباره شروع می‌شود.
بیشتر بخوانید:
چرخهٔ جنسی خزه ها
خزه‌ها از گیاهانی هستند که بدون تولید بذر، تولید مثل جنسی می‌کنند. زندگی این گیاه، شامل دو مرحلهٔ گامتوفیتی (هاپلوئیدی) و اسپوروفیتی (دیپلوئیدی) است. گامتوفیت خزه، گیاه اصلی سبز آن است و بزرگتر از اسپوروفیت است. خزه دارای گامتوفیت نر و ماده است که در راس هر کدام به ترتیب آنتریدی و آرکگن تشکیل می‌شود. در آنتریدی٫ آنتروزوئید (گامت نر) و در آرکگن٫ سلول تخم زا (گامت ماده) که هر دو هاپلوئید اند از طریق میتوز تولید می‌شود. سپس آنتروزوئید از آنتریدی خارج شده و توسط آب‌های سطحی بوسیلهٔ دو تاژک٫ خود شنا کرده و خود را به درون آرکگن و به سلول تخم زا می‌رساند و در آرکگن با تخم زا لقاح یافته و سلول دیپلوئید تخم را می‌سازد. تخم (زیگوت) از درون آرکگن میتوز می‌کند و بزرگتر می‌شود و اسپوروفیت خزه که همواره متصل به گامتوفیت ماده است را به وجود می‌آورد.
لازم است ذکر شود که اسپوروفیت خزه فتوسنتز نمی‌کند و از نظر غذایی کاملاً به گامتوفیت سبز ماده وابسته است. پس از مدتی اسپوروفیت به مرحلهٔ بلوغ می‌رسد و دارای تار (میله)ی می‌شود که در راس آن کپسول (هاگدان) وجود دارد. در هاگدان سلولی دیپلوئید به نام سلول مادر هاگ میوز داده و هاگ (هاپلوئید) را به وجود می‌آورد. در این حالت خزه دوباره وارد مرحلهٔ هاپلوئیدی می‌شود. با بازشدن هاگدان هاگ‌ها پراکنده شده و در محیط مناسب مرطوب هر کدام رشد می‌کنند (از طریق میوز) و دوباره گامتوفیت‌های نر و ماده را می‌سازند و این چرخه همواره ادامه می‌یابد. نکتهٔ جالبی که در خزه‌ها وجود دارد اینست که آنها تنها یک نوع هاگ تولید می‌کنند، ولی حاصل میتوز و رشد این هاگ‌ها دو نوع گامتوفیت نر و ماده است.
کاربرد‌های قدیمی ترین گیاهان روی زمین
هر چند که این گیاهان برای انسان چندان مغذی نیستند، ولی گاهی موارد خوراکی هم دارند. موارد کاربردی بسیاری از این گیاهان از جمله: تأثیرات ضدمیکروبی، بیومونیتورینگ آلودگی‌های هوا، خاک و آب، جلوگیری از فرسایش‌ها، غذای دام و طیور و … از آنها در دنیا شناخته شده‌است. نوعی خزه به نام اسفگنوم یا پیت دارای استفاده‌های گوناگونی می‌باشد.
آکواریوم
در آکواریوم‌های گیاهی، از خزه‌های آب‌زی استفادهٔ زیادی می‌شود. آنها در سطوح پایینی از مواد مغذی، نور و گرما، همچنان عملکرد خوبی دارند و به‌راحتی تکثیر می‌شوند. خزه‌ها در آکواریوم، به حفظ ترکیب شیمیایی مناسب آب برای میگوها، ماهی‌ها و سایر جانوران آکواریومی کمک می‌کنند. خزه‌ها کندتر از بسیاری از گیاهان آکواریومی رشد می‌کنند و نسبتاً مقاوم هستند.
جهت‌یابی
خزه‌ها در محیط‌های مرطوب و نم دار می‌رویند و از این ویژگی در پیدا کردن جهت‌های جغرافیایی استفاده می‌شود. به گونه‌ای که اگر بر روی درختی خزه دیدیم در نیمکرهٔ شمالی آن وجه درخت که خزه دارد شمال است. البته بستگی دارد در کدام منطقه (پر فشار، کم فشار و فشار متغیر باشید). (یعنی در شمال درخت می‌روید) و طرف دیگر که خالی است جنوب. همچنین برای یافتن جهت در نیمکرهٔ جنوبی روش بالا عکس می‌شود. البته این موضوع همیشه نیز صدق نمی‌کند و باید جوانب دیگر نیز بررسی شود.
خزه ها خطر انقراض دارند؟
خزه‌ها می‌توانند هم بر روی درختان و هم بر روی زمین رشد کنند، اما بر روی صخره ها، زیر آب و بر روی خاک رس نیز یافت می‌شوند. حتی اگر خزه‌ها بتوانند خودشان را با اکوسیستم‌های مختلف وفق دهند، اما از آلودگی و تغییرات آب و هوایی که در نتیجه فعالیت‌های انسانی به وجود می‌آیند تأثیر منفی می‌پذیرند.
این عوامل گونه‌های خاصی از خزه‌ها را در فهرست گیاهان در معرض خطر انقراض قرار داده است.
واقعیت‌هایی جالب درباره خزه‌ها
- خزه‌ها گیاهان ریزی هستند. ارتفاع بیشتر خزه‌ها به یک تا ۱۰ سانتی متر می‌رسد. ارتفاع بزرگ‌ترین گونه خزه‌ها به ۵۰ سانتی متر بالغ می‌شود.
- قدیمی ترین گیاهان روی زمین معمولاً به رنگ سبز روشن اند. برخی از گونه‌ها رنگ سبز محو (تقریباً سفید)، رنگ سبزمایل به آبی، رنگ سبز مایل به زرد و یا رنگ سبز سیاه مخملی دارند.
- خزه‌ها بر خلاف بیشتر گیاهان بافت آوندی ندارند (بافت آوندی نوع خاصی از بافت گیاهی است که برای حمل آب و مواد مغذی از میان گیاه مورد استفاده قرار می‌گیرد) به خاطر همین خزه‌ها فاقد ریشه، ساقه و گل اند.
- خزه‌ها از ساختار‌هایی به نام ریشه نما استفاده می‌کنند (شبیه ریشه‌های مینیاتوری به نظر می‌رسند) تا خودشان را به زمین متصل کنند.
- خزه‌ها در فرایند فتوسنتز، انرژی (به شکل قند) تولید می‌کنند (فتوسنتز تولید غذا در بخش سبز گیاه از طریق جذب نور خورشید و دی اکسید کربن است.)
- خزه‌ها اولین گیاهانی هستند که موفق به ادامه حیات در زمین جامد شده اند. آنها از جلبک‌ها تکامل یافته اند.
- خزه‌ها قادر به جذب مقدار زیادی آب هستند و از فرسایش خاک که نتیجه جریان‌های آب سطحی (رواناب ها) هستند جلوگیری می‌کنند.
- خزه‌ها در طول جنگ جهانی اول به عنوان باند برای بند آوردن خون مورد استفاده قرار می‌گرفته اند. خزه‌ها همچنین برای پایین آوردن عفونت مورد استفاده قرار می‌گیرند چراکه حاوی ماده شیمیایی با خواص ضد باکتری هستند.
- مردم در گذشته از خزه خشک شده برای گرم کردن خانه‌ها استفاده می‌کردند. خزه‌های زنده در آب و هوای سرد برای عایق کاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. خزه‌ها همچنین در باغبانی خیلی محبوبند چراکه به مراقبت کمی نیاز دارند، تحمل دوره‌های خشکسالی را دارند و از نظر بصری زیبایی باغ را بهبود می‌دهند.
- جانورانی خاص، مانند گوزن شمالی، خزه مصرف می‌کنند، زیرا خزه حاوی ماده شیمیایی‌ای است که خون جانور را گرم می‌کند.
- قدیمی ترین گیاهان روی زمین شاخص آلودگی هستند. آنها تنها می‌توانند در محیط‌های پاک رشد کنند.
- خزه می‌تواند در طول دوره‌های گرم سال و هنگامی که آب در دسترس نیست، سوخت و ساز خود را تقریباً به طور کامل متوقف کند.
- در چرخه زندگی خزه‌ها دو نسل وجود دارد: اسپوروفیت و گامتوفیت. (خزه از گیاهانی است که در چرخه زندگی آنها نسل‌های متناوب وجود دارد.) اسپوروفیت مرحله غیر جنسی است که هاگ‌ها را تولید می‌کند. از هاگ‌ها نسل گامتوفیت‌ها ایجاد می‌شوند. گامتوفیت اندام‌های جنسی نر و ماده را تولید و تولید مثل جنسی را تضمین می‌کند. نتیجه تولید تخم است که از آن اسپوروفیت به وجود می‌آید و این روند ادامه می‌یابد.
- خزه در نزدیکی آب زندگی می‌کند، زیرا سلول‌های تولید مثلی نر و ماده با همدیگر سفر می‌کنند و در آب با هم ادغام می‌شوند.
- طول عمر خزه به گونه اش بستگی دارد و از دو تا ۱۰ سال متغیر است.
منبع: ویکی پدیا / رایشمند