قلب هنر چندهزار ساله در ایران کوچک‌ دوباره تپید

تاریخچه صنایع دستی تقریبا به خلقت انسان بازمی‌گردد به آن معنا که این هنر قدمتی به طول تاریخ بشر دارد. از وقتی پا به کره خاکی گذاشت برای شکار، آشپزی و سایر امور روزمره خود نیاز به ادوات مربوط داشت بنابراین ابزاری ساخت تا از مشقت کار خود کم کند. این توضیح برای آن است که بدانیم از چاقو و نیزه دست‌ساز تا کوزه و کاسه‌های سفالی، همه و همه جزء صنایع دست ساز بشر محسوب می‌شود.
تعدادی از آثار سفالی دست‌ساز بشر کشف شده در ایران به ۸هزار سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد.

در بین استان‌های کشورالبرز نیز از نظر سرمایه‌های تاریخی دست‌ساز از سرآمدان ایران محسوب می‌شود که گواه آن نیز ظروف سفالی به دست آمده از گورستان گبر واقع در کلاک کرج است. این قبرستان مربوط به عصر آهن سه است یعنی بین سال‌های ۵۵۰ تا ۸۵۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح است.معصومه تقی‌خانی البرزپژوه و نویسنده کتاب کلاک در این باره می‌گوید: ۱۹ قلم سفالینه‌های کشف شده این گورستان زیر نظر میراث فرهنگی و گردشگری تهران نگهداری می‌شود.با دانستن عقبه صنایع دستی البرز بد نبود از وضعیت امروز آن اطلاعی پیدا کنیم تا بدانیم اکنون این استان چقدر توانسته است از ظرفیت‌های اشتغال مبتنی بر هنر خود استفاده کند؟
فریدون محمدی، مدیرکل میراث فرهنگی البرز در این باره می‌گوید: سال ۹۹ البرز ۲۸۰هزار دلار از طریق صادرات چمدانی صنایع دستی درآمد داشته است.۸۰ درصد این صادرات مربوط به سفال و سرامیک و مابقی چرم شامل کیف، کفش و انواع دست دوخته‌های چرمی و مقداری هم جاجیم و گلیم بوده است.مدیرکل میراث فرهنگی البرز درخصوص صادرات برون مرزی صنایع دستی این استان، می‌گوید: صنایع دستی البرز عمدتا به استرالیا، کشور‌های اروپایی مانند انگلستان و مقداری هم به کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس به خصوص امارات صادرات شده است.
محمدی می‌گوید: پیش بینی می‌شود که مقدار صادرات صنایع دستی امسال بیشتر از سال گذشته باشد.

جاجیم که معادل آن را پلاس معرفی کرده‌اند، یکی از هنر‌های تازه به چشم آمده دست‌ساز البرزی‌ها گونه‌ای زیرانداز دورویه است. جاجیم دست‌بافی از پارچه ضخیم ساخته می‌شود که آن را نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا آمیزه‌ای از این دو تشکیل می‌دهد که بیشتر برای روانداز و یا محافظی برای سرما استفاده می‌شود.مواد اولیه جاجیم پشم و بافت آن شبیه گلیم است با این تفاوت که جاجیم در چهار تخته بافته و پس از بافتن به هم متصل و دوخته می‌شود. جاجیم‌بافی به عنوان یکی از صنایع دستی از دیرباز بین خانواده‌های روستایی و عشایر رواج داشته است. از جاجیم به عنوان زیرانداز، رختخواب پیچ، بسته‌بندی اسباب عشایر، به‌عنوان بالاپوش گرم و... مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مهراب رجبی، رئیس بنیاد البرز شناسی می‌گوید: برخی لغت‌نامه نویسان جاجیم را واژه‌ای فارسی دانسته‌اند، اما عده‌ای دیگر آن متعلق به زبان ترکی می‌دانند که از دو بخش "جی جی" به معنی زیبا و پر نقش و نگار و "یم" به معنی مال من تشکیل شده است. اغلب تمام مراحل بافت جاجیم مخصوصاً چله کشی آن در فضای باز و شبیه به چله دوانی قالی‌های فارسی انجام می‌شده است.
رجبی می‌گوید: جاجیم‌بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در بعضی استان‌ها از جمله البرز، مازندران، آذربایجان شرقی، اردبیل، کرمانشاه، کردستان، همدان، لرستان و فارس مطرح بوده که هنر بافندگی آن از دیرباز بین خانواده‌های روستایی و عشایر رواج داشته‌است. صنعت جاجیم بافی با وجود این عقبه تاریخی و تکثر هنر بافندگی آن در نقاط مختلف کشور، کم کم رو به خاموشی و اغما رفت.

فاطمه گودرزی، مدرس جاجیم‌بافی و کارآفرین البرزی می‌گوید: جاجیم البرز را خودم طراحی کردم، هنر جاجیم از دیرباز وجود داشت، اما این هنر به دست فراموشی سپرده شده بود و من سعی کردم که این هنر را احیا کنم. گویا قدمت جاجیم به ۶۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (ع) بازمی‌گردد، اما از سال ۱۳۷۰ به بعد در ایران بافته نمی‌شد، زیرا بسیاری از بافندگان جاجیم سالخورده بودند.
این کارآفرین البرزی می‌گوید: هنر جاجیم به گونه‌ای است که آن را در حیاط خانه می‌بافند، اما من جاجیم بافی را به روی یک تخته ۴۰ سانتی متری طراحی کردم به طوری که هنرآموزان هم بتوانند چله کشی کنند و در خانه‌های خود آن را ببافند. اکنون با کمک اداره میراث فرهنگی جاجیم بافی را در آموزشگاه‌های مختلف استان تدریس می‌کنم.
گودرزی می‌گوید: شیوع ویروس کرونا بازار فروش جاجیم را کم رونق کرد، اما سال‌های گذشته فروش این اثر هنری خیلی خوب بود و معتقدم اگر هنرجویی در این زمینه ورود کند، آثارش روی دستش نمی‌ماند. مدتی قبل به عنوان کارآفرین نمونه کشور انتخاب شدم و تا کنون این هنر را به حدود ۱۰۰۰نفر آموخته‌ام.

با بررسی سرگذشت جاجیم و قصه احیایش در سرای البرز می‌توان دریافت که همت می‌تواند هزار هنر رو به خاموشی و خاموش دیگر را با چاشنی حمایت‌های مسئول دوباره زنده کند به شرط آن‌که از عزم‌ها جزم باشد و گوش‌های مسئولان درد‌ها را بشنوند و عقل‌ها به دنبال چاره و درمان باشند.

 

منبع : باشگاه خبرنگاران جوان