پوشیدن لباس سیاه در ایام محرم به چه معناست؟

سیاه ‏پوشی از سوی عباسیان یا اعراب پس از اسلام، به ایران منتقل نشده؛ بلکه از دیر باز این سلوک عملی و ظاهری در فرهنگ و تمدن ملت ایران ریشه داشته است، شواهد فراوان تاریخی و ادبی، بیانگر این حقیقت است که بسیاری از ملل و اقوام جهان، از دیر زمان، در ایام عزا سیاه می‏ پوشیده ‏اند.  

موضوع پوشیدن لباس‌های سیاه که در ماه‌های محرم و صفر، حال و هوای خاصی به خود می‌گیرد، همواره مطرح بوده و همیشه از دو زاویه با آن برخورد شده است، دیدگاه اول، نظر کسانی است که با عشق و علاقه وصف ناپذیری در ایام محرم سوگواری اهل بیت (ع) خصوصاً در دو ماه محرم و صفر، لباس سیاه به تن کرده و بیرق‌های مشکی بر سر در منازل خود نصب می‌کنند و معتقدند که این لباس اظهار حزن و همدردی با عترت پیامبر (ص) است، دیدگاه دوم، نظر کسانی است که می‌گویند پوشیدن لباس سیاه، مفهوم چندانی ندارد و بی خاصیت است، و به نوعی تحت تأثیر القائات و تفکرات روشنفکرمآبانه قرار گرفته و با ژست‌های به اصطلاح علمی و امروزی، به دیدگاه اول حمله می‌کنند و آنان را به دور از قافله تمدن معرفی می‌کنند.

طی چند سال گذشته هجمه‌های بسیاری به پوشیدن لباس سیاه شده است و شایعات و شبهه افکنی‌هایی نیز توسط دشمنان اسلام به خصوص وهابیون در فضای مجازی مطرح گشته که برخی‌ها را تحت تأثیر قرار داده، در حالی که اگر اندک مطالعه‌ای داشته باشند مفهوم اصلی سیاه پوشیدن در این ایام را متوجه می‌شوند.  

وهابیون کوردل؛ مدعى اند که در منابع شیعه، روایات متعدد در مذمت لباس سیاه وارد شده که آن را لباس دوزخیان، فرعونیان و عباسیان (دشمنان اهل بیت) شمرده است، از طرفی، طبق روایات، رسول خدا صلى الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام از لباس سفید استفاده مى کرده‌اند و پیروانشان را به استفاده از این رنگ دستور داده‌اند، اما امروز در جامعه شیعى دیده مى شود که آنان برخلاف دستور پیامبر و ائمه، از رنگ سیاه به خصوص در ایام عزادارى امام حسین علیه‌السلام استفاده مى کنند واین کار در میان شیعیان به عنوان یک فرهنگ در آمده است

از نظر فقهی، آنچه از روایات استفاده می‌شود، مکروه بودن پوشیدن لباس سیاه در نماز و غیرنماز است و از حد کراهت تجاوز ننموده است. نکته‌ای که قابل توجه می‌باشد اینکه عده‌ای از فق‌ها قائلند که پوشیدن لباس سیاه در عزاداری امام حسین (ع) از این حکم کراهت مستثنی است و پوشیدن آن در عزاداری امام حسین (ع) کراهت ندارد، علت کراهت را این گونه بیان کرده اند که پوشیدن لباس سیاه در ایام وفات ائمه (ع) خصوصاً در ایام محرم و صفر، در حقیقت اظهار مودت و محبت به ساحت مقدس اهل بیت (ع) است.

شیعیان و محبان آن بزرگواران با به تن کردن جامه سیاه، حزن و اندوه خود را ابراز کرده و به سفارش ائمه (ع) که فرموده اند: شیعیان در حزن ما محزونند، عمل می‌کنند.

به علاوه این سیاه پوشی، خاصیت سازنده دیگر‌ی به نام احیای امر اهل بیت (ع) دارد که مطلوب و محبوب آن ذوات مقدس است که فرمودند: «رحم الله من احیا امرنا» یعنی مشمول رحمت حق باد، کسی که امر ما را احیا کند.

بدون تردید وقتی پیر و جوان، بزرگ و خردسال، در این ایام لباس سیاه می‌پوشند، یادآور حزن و مصیبت جانکاهی است که به وجود مقدس حضرت سیدالشهدا (ع)، رسیده است و حقیقت این است که بقای اسلام مرهون دو ماه محرم و صفر است.

از نظر تاریخ، چنانکه مورخان نوشته اند، بعد از واقعه جانسوز عاشورا، زنان خاندان رسول الله (ص) اولین کسانی بودند که تا یک سال لباس سیاه به تن داشتند و چنان مشغول عزاداری بودند که امام سجاد (ع) برای آن‌ها غذا فراهم می‌ساختند. در طول تاریخ نیز پوشیدن لباس سیاه در عزاداری اهل بیت (ع) به صورت یک سنت ارزشمندی در بین شیعیان و محبان رایج بوده است.

بعضی از فق‌های بزرگ مقید بودند در ایام سوگواری امام حسین (ع) جامه سیاه می‌پوشیدند و به آن تبرک می‌جستند و با جدیت از آن نگهداری و مراقبت می‌کردند و وصیت می‌نمودند بعد از رحلتشان به عنوان تبرک با آن‌ها دفن شود.

بنابر این پوشیدن لباس سیاه در ایام سوگواری ائمه (ع) خصوصاً در دو ماه محرم و صفر نه تنها کراهت ندارد بلکه از آن جهت که اظهار همدردی با آن ذوات مقدس و احیای امر ایشان می‌باشد، دارای فضیلتی بس بزرگ است.

قرآن دوستی خاندان رسول اکرم (ص) را بر مسلمانان واجب کرده اند. دوستی لوازمی دارد و محب صادق کسی است که شرط دوستی را – چنان که باید و شاید – به جای آورد. یکی از مهم‌ترین لوازم دوستی، همراهی و همدلی با دوستان در غم‌ها و شادی‌ها است. از این رو، احادیث بر برپایی جشن و سرور در ایام شادی اهل بیت (ع) و ابراز حزن و اندوه در مواقع سوگ آنان تاکید ورزیده اند.

حضرت علی (ع) می‌فرماید:شیعه و پیروان ما در شادی و حزن ما شرکت دارند؛ امام صادق (ع) نیز فرمود: «شیعتنا جزء منا خلقوا من فضل طینتنا، یسوؤهم ما یسوءنا ما یسرهم ما یسرنا…؛ شیعیان ما پاره‌ای از خود ما بوده و از زیادی گل ما خلق شده اند، آنچه ما را بدحال یا خوشحال می‌سازد، آنان را بدحال و خوشحال می‌گرداند.»

این وظیفه عقلانی و شرعی ایجاب می‌کند که در ایام عزاداری اهل بیت (ع) حزن و اندوه خود را در گفتار (اشک و آه و ناله و زاری)، رفتار (کم خوردن و کم آشامیدن)، و حتی پوشاک (پوشیدن لباسی که از حیث جنس و رنگ و نحوه پوشش در عرف حکایتگر اندوه و ناراحتی است) آشکار سازیم.

رنگ سیاه، از جهات گوناگون، آثار و خواص مختلف دارد و به اعتبار هر یک از این خواص، در مورد یا مواردی خاص، به کار می‌رود. رنگ سیاه از جهتی رنگ پوشش است؛ یعنی سبب استتار و اختفا می‌گردد و برای چنین هدفی به کار گرفته می‌شود؛ از جهت دیگر، رنگ هیبت و تشخص است. به همین سبب، لباس رسمی شخصیت‌ها سیاه یا سرمه‌ای سیر است. در نقل‌های تاریخی موارد فراوان می‌توان یافت که برای نشان دادن هیبت و تشخص فرد، گروه، حکومت یا مسأله‌ای از این رنگ استفاده شده است.

یکی دیگر از خواص و آثار رنگ سیاه، آن است که این رنگ به صورت طبیعی، رنگی حزن آور و دلگیر و مناسب عزا و ماتم است. از همین رو، بسیاری از مردم جهان از این رنگ برای اظهار اندوه در مرگ دوستان و عزیزان خود سود می‌جویند. البته انتخاب رنگ سیاه در ایام سوگواری، علاوه بر نکته فوق، علتی منطقی – عاطفی نیز دارد.

آن که در ماتم عزیزان خویش جامه سیاه می‌پوشد و در و دیوار را سیاهپوش می‌کند، بااین عمل می‌خواهد بگوید و بفهماند: عزیز از دست رفته، مایه روشنی چشم و فروغ دیدگانم بود و دفن پیکرش در دل خاک به سان افول ماه و خورشید در چاه مغرب، پهنه حیات و زندگی را در چشمم تیره و تار ساخته و زمین و زمان را در سیاهی و ظلمت فرو برده است. این مطلب شواهد گوناگون دارد.

حضرت زهرا (س) هشت روز پس از رحلت حضرت رسول (ص)، بر مزار آن حضرت فریاد برآورد:

«ای پدر، تو رفتی و با رفتن تو دنیا روشنی‌های خویش را از ما برگرفت و نعمت و خوشی اش را از ما دریغ کرد. جهان، به حسن و جمال تو، روشن و درخشان بود [ولی اکنون با رفتن تو]روز روشن آن سیاه گشته و‌تر و خشکش حکایت از شب‌های بس تاریک دارد..؛ و حزن و اندوه، همواره، ملازم ماست…»

فردوسی نیز، با اشاره به قتل سیامک توسط دیوان، می‌گوید:

چو آگه شد از مرگ فرزند، شاه از اندوه گیتی بر او شد سیاه

بنابراین، سیاه پوشی به دلیل رمز و رازی که در این رنگ نهفته است، رسمی طبیعی و سنتی منطقی برای نشان دادن حزن و اندوه بوده، ملل و اقوام گوناگون در ایام عزا از آن بهره جسته اند.

سابقه سیاه پوشی شواهد فراوانی در متون کهن ایرانی وجود دارد که سیاهپوشی را نشان ماتم و اندوه قلمداد کرده است.

شاهنامه فردوسی که بیانگر فرهنگ و تمدن کهن ایران است، از مواردی که جامه سیاه را نمود عزا و غم تلقی کرده، آکنده می‌نماید. وقتی رستم به ست برادرش، شغاد، ناجوانمردانه کشته شد، با این بیت روبرو می‌شویم:

به یک سال در سیستان سوگ بود همه جامه هاشان سیاه و کبود

در عصر ساسانیان، هنگامی که بهرام گور در گذشت، ولی عهدش یزدگرد سیاه پوشید:

چهل روز سوگ پدر داشت راه بپوشید لشگر کبود و سیاه

وقتی فریدون در گذشت نیز بازماندگان و سپاهش جامه سیاه پوشیدند:

منوچهر یک هفته با درد بود دو چشمش پر از آب و رخ زرد بود

سپاهش همه کرده جامه سیاه توان گشته شاه و غریوان سپاه

این سیاهپوشی تا اکنون در ایران رایج است.

در اساطیر یونان باستان آمده است:

زمانی که تیتس از قتل پاتروکلوس به دست هکتور شدیدا اندوهگین شد، به نشانه عزا سیاه‌ترین جامه هایش را پوشید.

این امر نشان می‌دهدکه قدمت رسم سیاهپوشی در یونان به عصر هومر باز می‌گردد. در میان عبرانیان نیز رسم آن بود که در عزای بستگان سر‌ها را می‌تراشیدند و بر آن خاکستر می‌پاشیدند و لباس تیره می‌پوشیدند.

بستانی، در دائرة المعارف خود، رنگ سیاه را مناسب‌ترین رنگ عزا در تمدن اروپای قرن‌های اخیر گزارش کرده، می‌نویسد: «طول دوران عزاداری، بر حسب درجه نزدیکی به میت، از یک هفته تا یک سال طول می‌کشد و بیوه زنان دست کم تا یک سال عزا می‌گیرند و در این مدت لباس‌های آنان سیاه رنگ و خالی از هر گونه نقش و نگار و زیور آلات است.»

در کتب تاریخی گزارش شده است که عرب، در مواقع مصیبت، جامه خویش به رنگ سیاه می‌کرد. در عصر پیامبر (ص) پس از پایان جنگ بدر که ۷۰ تن از مشرکان و قریش به دست مسلمانان بر خاک هلاکت افتادند، زن‌های مکه در سوگ کشتگان خویش جامه سیاه پوشیدند.

شعر لبید، درباره سیاهپوشی زنان نوحه گر، مورد استشهاد بسیار از کتب لغت است:

یخشمن حر اوجه صحاح فی السلب السود و فی الامساح

آن زنان در حالی که لباس‌های سیاه عزا و پلاس مویین بر تن کرده بودند، گونه‌های خویش را با ناخن می‌خراشیدند.

پس شواهد تاریخی و ادبی نشان می‌دهد، رنگ سیاه از دیر باز در میان بسیاری از ملل و اقوام نشان عزا و اندوه بوده است. این امر به ایران یا دوران اسلام اختصاص ندارد و اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و یونانیان باستان در عزا جامه سیاه یا کبود می‌پوشیدند.