گریزی بر اشعار و اندیشه‌های احمد شاملو

یکی از مهم‌ترین عناصر سازنده هر شعر، زبان است. زبان، بستری به شمار می‌رود که شاعر اندیشه‌های خود را در قالب‌ها و فرم های گوناگون در آن به نمایش می‌گذارد و به وسیله آن فرایند تکوین شعر را به انجام می‌رساند؛ بنابراین شعر، بیرون زبان قابل تصور نیست. از سوی دیگر، پایه و مایه اصلی شکل گیری زبان، واژگان هستند و واژه به عنوان رکن سازنده زبان، نقش عمده‌ای در ساختار هر شعر دارد، تا جایی که یکی از صورت گرایان روسی، شعر را رستاخیز کلمه‌ها خوانده است و گفته که مرز شعر و ناشعر همین رستاخیز کلمه‌ها است. هر شاعر صاحب سبک از واژگان خاصی در شعرش بهره می‌برد و دارای دایره واژگانی مخصوص به خود است و این امر می‌تواند، محصول دلایل مختلفی باشد.
برجسته‌ترین و ماندگارترین واژگان اندوخته در ذهن شـاعر هستند که از طریق آن می‌توان به ساختار فکری وی دست یافت. از سوی دیگر، میان عنوان و مقدمات هر جزء هنری و ادبی با شاکله متن، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد که کشف این ارتباط در محور‌های زبانی، ساختاری و محتوایی می‌تواند به تحلیل واقعی متن بیانجامد. بررسی عنوان های شعری راهی برای تحلیل بهتر شعر و اندیشه شاعران است. شاملو به انتخاب عنوان‌های کوتاه تمایل دارد و از عنوان اشعار خود در راستای دستیابی به وحدت درونی شعر استفاده می‌کند. همچنین از بررسی این عنوان‌ها می‌توان دریافت که مهم‌ترین مضامین شعر شاملو انسان گرایی، طبیعت گرایی، عشق و عناصر رمانتیک و مرثیه‌ها هستند.

این مجموعه شامل ۶۹ عنوان شعر است که همه دارای عنوان هستند. تعداد عنوان‌های یک جزیی در این مجموعه ۳۱ مورد است که بعضی از آن‌ها عبارتند از «بازگشت، بیمار، سفر، تردید، احساس و....» تعداد عناوین با ساخت دو جزیی ۲۲ مورد است. سه شعر از این مجموعه دارای عنوان سه جزیی است که عبارتند از در رزم زندگی، غزل آخرین انزوا و از مرز انزوا.»
نگاه کن، تو را دوست می‌دارم، دیگر تنها نیستم، به تو بگویم و بدرود و...

این مجموعه ۴۴ شعر دارد و همه دارای عنوان هستند. ۲۳ ساخت یک جزیی در عنوان‌های این مجموعه دیده می‌شود که کلید، اتفاق، برف، اصرار و معاد و... تعداد عناوین دوجزیی این ۱۳ مورد است و شامل عنوان‌هایی همچـون خـواب وجین‌گر، دو شبح، جز عشق، لوح گور، تا شکاست. چهار شعر از این مجموعه، دارای عنوان سه جزیی است، حریق قلعه‌ای خاموش، از نفرتی لبریز، از شهر سرد و قصه دختران ننه دریا. عنوان‌هایی کـه ساختار جمله‌ای دارند نیز چهار مورد هستند.
مثل این است فریادی و دیگر هیچ، بر خاک جدی ایستادم 

این دفتر ۲۱ شعر دارد که ۱۶ مورد از آن دارای عنوان هستند. ۱۰ عنوان با ساخت یک جزیی که برخی از آن‌ها مانند «سرود، میلاد، گریزان، کوه‌ها و حماسه و...» تعداد ساخت دوجزیی سه مورد است این گروه عبارتند از «پایتخت عطش، انگیزه‌های خاموشی، غزل ناتمام» یک شعر از این مجموعه با نام (من مرگ را) دارای عنوانی سه جزیی است. همچنین در این مجموعه یک مورد عنوان چهارجزیی نیز دیده می‌شود به نام «میان ماندن و رفتن»

این مجموعه ۲۷شعر دارد و ۱۷ مورد از آن‌ها دارای عنوان هستند. پنج ساخت یک جزیی در عنوان‌های این مجموعه دیده می‌شود که عبارتند از «آغاز، شبانه، خفتگان، تکرار و میعاد» تعداد ساخت ۲جزیی سه مورد است و شامل عنوان هایی همچون «از مرگ، سرود آشنایی و سرود پنجم» است. سه شعر از این مجموعه دارای عنوان سه جزیی با عناوینی با «سرود مرد سرگردان، به یک جمجمه و آیدا در آینه» است. در این مجموعه فقط یک مورد عنوان چهارجزیی «جاده آن سوی پل» و یک عنوان پنـج جزیی «سرود برای سپاس و پرستش «دیده می‌شود. چهار مورد از عنوان‌های مجموعه آیدا در آینه، از نوع پیوندی هستند که عبارتند از «من و تو، درخت و بارون، غزل درود و بدرود، من و تو.»

این مجموعه شامل ۲۲ شعر است که ۱۰ مورد دارای عنوان هستند. سه عنوان از مجموعه درخت و خنجر و خاطره، ساختار جمله‌ای دارند که عبارتند از «و تباهی آغاز یافت، سرود آن که برفت و آن کس که بر جای ماند و از مرگ من سخن گفت.»

این دفتر۲۲ شعر دارد که ۱۳ مورد از آن دارای عنوان هستند. ۹ عنوان با ساخت یک جزیی هستند که برخی از آن‌ها مانند «سفر، رود، نقش، مرثیه و اسباب و...» از ساخت دوجزیی سه مورد در این دفتر شعر وجود دارد که عبارتند از «مرگ ناصری، مجله کوچک و چشم اندازی دیگر» یک شعر از این مجموعه با نام «چه راه دور «دارای عنوانی سه جزیی است. در این مجموعه از ساخت‌های با اجزای بیشتر یا جمله‌ای خبری نیست.

این مجموعه شامل ۲۳ شعر است که ۲۱ مورد دارای عنوان هستند. از این میان ۱۴ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردارند که تعدادی از آن‌ها عبارتند از: «شبانه، نشانه، برخاستن، تابستان و تعویذ.» تعداد عناوین با ساخت دوجزیی ۲ مورد است.
۲ عنوان از این اثر، ساختار جمله‌ای دارند که عبارتند از «واپسین تیر ترکش آن چنان که می‌گویند و میلاد آن که عاشقانه بر خاک مرد.»

این مجموعه ۱۸ شعر دارد که همه آن‌ها دارای عنوان هستند. ۱۰ ساخت یک جزیی در عنوان‌های این مجموعه دیده می‌شود که بعضی از آن‌ها عبارتند از «ضیافت، فراقی، سمیرمی، باران و پریدن.» تعداد عناوین با ساخت سه جزیی فقط یک مورد «تـرانه بزرگترین آرزو» است.
گفتی که باد مرده ست و هنوز در فکر آن کلاغم

این مجموعه شامل ۲۰ شعر است که همه دارای عنوان هستند. از این میان ۱۳ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردار هستند که برخی از آن‌ها عبارتند از «مترسک، هجرانی، عاشقانه، شبانه و رستاخیز...» تعداد عناوین با ساخت دوجزیی پنج مورد است «در لحظه، بچه‌های اعماق، ترانه کوچک، آخر بازی و ترانه هم سفران» یک عنوان از این مجموعه ترانه های کوچک غربت، ساختار سه جزیی دارد «در این بن بست».

این مجموعه شامل ۵۳ شـعر است کـه فـقط ۲۰ مورد دارای عنوان هستند. از این میان ۶ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردارند که تعدادی از آن‌ها عبارتند از: «پیغام، شبانه، کویری، بوتیمار و سپیده دم و...».

منظور از کارکرد ادبی، توجه به ادبیات کلام و استفاده از آرایه‌هایی است که در حـوزه صور خیال دخالت دارند. آمار‌ها نشان می‌دهد از مـیان ۲۷۱ عـنوان شـعر موجود در دیوان اشعار احمد شـاملو، ۲۵۶ مورد دارای عنوان ادبی هستند. به عبارت دیگر، بیش از ۹۴ درصد از عنوان‌های این کتاب از ساختار ادبی بـرخوردارند.
چنان که آمار‌ها به خوبی نشان می‌دهد، پرکاربردترین آرایه ادبی در عناوین کل اشعار شـاملو، «براعت استهلال» است که ۸۳ صدم درصد از مجموع صنایع ادبی را تشکیل می‌دهد. استفاده فراوان از براعت استهلال نشان می‌دهد که شاملو، عنوان‌ها را مانند تابلویی بر جاده هـای شعرش نهاده تا نشانه و راهنمایی برای مسافران اشعارش باشد و آن‌ها را سریع‌تر و از نزدیک‌ترین مسیر به مقصد برساند. گویی شاعر به طور عمد خواسته تا کلید رمزگشایی شعر را به دست مـخاطب بدهد، زیرا این عنوان‌ها حکم مقدمه‌ای را دارند که از همان ابتدا خواننده را با موضوع و محتوای شعر آشنا می‌سازند.عنوان‌های اشعار شاملو را می‌توان یکی از ویژگی‌های سبکی شاملو در رسیدن به وحدت ارگانیک انگاشت. استعاره از آرایه‌های دیگری است که نـسبت به دیگر آرایه ها، کاربرد بیشتری در ساختار عنوان هـای شعر شاملو دارد و ۲۲ دهم درصد از مجموع عنوان‌ها را به خود اختصاص داده است.

بررسی آماری عناوین اشعار همه دفاتر شعری احمد شاملو، نشان می‌دهد که از مجموع ۲۷۱ عـنوان، ۷۷ مورد از داخل و ۱۹۴ مورد از بیرون متن شعر برگزیده شده اند و این امر بیان گر آن است کـه شاعر بیشتر به «ارتباط معنایی» توجه نشان داده است و این که کمتر، عنوان هـا را از داخل متن شعر برگزیده است. یعنی او سعی کرده عنوان اشعارش برآیندی از معنا و مفهوم جاری در شعر باشد.