بررسی آثار کوتاه و بلند مدت فیلترینگ
کارشناسان فضای مجازی معتقدند فیلترینگ یعنی اعمال حاکمیت و نه حکمرانی، زیرا در کوتاه‌مدت جواب نمی‌دهد و در بلندمدت هم باعث نارضایتی جمعی می‌شود.
نشست نقد و اندیشه با موضوع «حکمرانی در فضای مجازی» با حضور روح الله هنرور -استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف- و محمدرضا رسولی - عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت- برگزار شد.
روح‌الله هنرور با بیان اینکه مساله حکمرانی در فضای مجازی موضوعی است که در ایران در مورد آن زیاد صحبت شده، ولی فهمیده نشده است، گفت: علت این است که شیوه‌های مختلفی که می‌تواند برای کنترل فضای مجازی وجود داشته باشد، در کشور ما شناخته شده نیست و مهمترین مساله در عرصه حکمرانی فضای مجازی این است که دولت‌ها بتوانند سیاست‌ها و منافع خود را مطابق با مبانی ارزشی و اجتماعی که دارند در این فضا حاکم کنند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر سه الگوی حکمرانی در دنیا اجرا می‌شود، افزود: الگوی چینی که مبتنی بر اولویت نظر دولت در عرصه‌های مختلف است، الگوی اروپایی که مبتنی بر حفاظت از حقوق انسان‌ها و حقوق بشر و جلوگیری از انحصار و قدرت یافتن شرکت‌های خیلی بزرگ و سوم مدل آمریکایی که همیشه بوده و ما می‌توانیم در کشور یک الگوی چهارم را توسعه دهیم.
حکمرانی در لایه‌های زیرساختی راحت‌تر است
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه شبکه اینترنت معماری آزاد دارد و لایه لایه بودن آن امکانی را ایجاد می‌کند که هر کسی بتواند کاربرد خودش را بر اساس کاربرد‌هایی که دیگران در شبکه ایجاد کرده‌اند، به وجود آورد، گفت: اولین موردی که دولت‌ها باید به آن فکر کنند این است که کدام لایه را می‌توانند حکمرانی و کنترل کنند.
هنرور با بیان اینکه بخش عمده این لایه‌ها زیرساخت است، ادامه داد: باید زیرساخت‌های کافی به وجود بیاوریم که پلتفرم‌های پرقدرت بتوانند بر اساس دیتاسنتر‌هایی که در ایران هستند کار کنند و بر آن‌ها اعمال قدرت داشته باشیم و هنوز هم این فرصت برای اپلیکیشن‌هایی که به تازگی راه افتاده‌اند فراهم است به شرطی که ما آن‌ها را رصد کنیم. دو لایه کلیدی زیرساخت و شبکه ملی اطلاعات ابزار مهمی برای حکمرانی در فضای مجازی است. نزدیک به هشت سال است که آمریکایی‌ها در مورد شبکه ملی اطلاعات ایران داده جمع‌آوری می‌کنند و نظر آن‌ها این شبکه بر روی دینامیک اینترنت تاثیرگذار باشد، است.
وی با اشاره به حق دسترسی به کاربران در فضای مجازی گفت: باید سازوکار‌های ایجاد حکمرانی را وجود بیاوریم. ولی در نظام تنها اهرم کلیدی فیلترینگ است که باعث شده همه افراد روبه‌روی نظام و دولت قرار بگیرند و این هزینه را به شدت برای نظام بالا برده است. اگر بخواهیم از طریق پاک کردن عوامل دیگری که در این فضا فعال هستند حکمرانی کنیم، اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در لایه‌های پایین بخشی از کار را به پلتفرم‌های سطوح دیگر واگذار کنیم، در این صورت لازم نیست که دولت در این عرصه‌ها مداخله مستقیم داشته باشد و در همین فضا حتی می‌توان دسترسی کودکان را مورد توجه قرارداد.
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه درحال حاضر در حوزه کودکان دچار ضعف و خلا هستیم و هیچ سازوکار دیگری به جز فیلترینگ فراهم نکرده‌ایم، گفت: کاربران در سایر کشور‌ها می‌توانند از ارائه‌دهندگان اینترنت خدمات کودک بگیرید. اگر بخواهیم این مکانیسم را در کشور راه‌اندازی کنیم، باید بخشی را به عهده ارائه‌دهنده اینترنت و بخشی را به عهده خانواده‌ها قرار دهیم و نهاد‌های مردمی به وجود بیاید که سایت‌های امن را معرفی کند و این با برنامه‌ریزی می‌تواند تبدیل به صنعت شود و دولت با فعال کردن مردم می‌توان حکمرانی خود را پیش ببرد.
هنرور با اشاره به اینکه مدل‌های مختلف این طرح را می‌توان با محوریت خانواده‌ها، سازمان‌ها و پلتفرم‌های آنلاین آغاز کرد، ادامه داد: نکته کلیدی این است که بتوانیم گفت‌وگوی درستی بین سیاستمداران و صاحب‌نظران داشته باشیم و سلسله مراتب تصمیم‌گیری مشخصی را در این عرصه حاکم کنیم. در حال حاضر نهاد‌های مختلفی در عرصه فضای مجازی صاحب رای و اثرگذار هستند، ولی با هم هماهنگ نیستند و گروه‌هایی که بیرون از سازوکار‌های حاکمیتی قرار دارند نمی‌دانند با کدام نهاد باید تطبیق داشته باشند و این موضوع علاوه بر سردرگمی جامعه کاربران، جامعه بزرگتری که به دنبال سیاست کلی نظام در فضای اینترنت است را هم سردرگم می‌کند.
باید زبان مکالمه با شرکت‌های بین‌المللی را پیدا کنیم
وی با بیان اینکه در بحث حکمرانی در فضای مجازی، وقتی طرف مقابل یک پلتفرم بین‌المللی باشد، به وجود آوردن مسیر گفتگو بسیار مهم است، گفت: برخی از این پلتفرم‌ها سازوکار این مکالمه را به وجود آورده‌اند، اگر شما از توتیتر درخواست کنید به دلیل اینکه محتوایی با ارزش‌ها و خواست‌های کشور هماهنگ نیست باید حذف شود، به احتمال زیاد جواب نمی‌دهد بلکه باید زبانی را پیدا کرد که این پلتفرم‌ها متوجه آن شوند.
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به اینکه برای ایجاد مشروعیت در این فضا باید دو نکته را مد نظر قرار دهیم، اظهار کرد: ابتدا باید برای فرآیند‌هایی که در مرحله تصمیم‌گیری قرار می‌گیرند روال‌سازی کنیم که دو مورد وجود دارد: اول رویه قضایی برای فیلتر شدن یک سایت است که افراد بتوانند به آن اعتراض کنند و رسیدگی قضایی برای آن انجام شود و دوم وقتی دستور فیلترینگ برای سایتی صادر می‌شود، دستور قضایی و روال آن معلوم باشد.
هنرور ادامه داد: دوم مشاوره است که در سطح بین‌المللی هم انجام می‌شود که شرکت‌های بزرگ و کوچک به‌طور مداوم با سازمان‌های سیاست‌گذار حاکمیتی در تماس هستند که روند‌ها را به آن‌ها اطلاع بدهند تا اگر آن‌ها پیشنهادی دارند مطرح کنند. اگر مکانیسم تصمیم‌سازی ما از بین مردم و نهاد‌های مردمی شروع شود، برای اجرا به مشکل کمتری برخورد می‌کنیم. این طرح مکانیسمی را به وجود می‌آورد که مشروعیت حاکمیت را زیاد می‌کند و هم موفقیت آن را بالا می‌برد.
وی با تاکید بر اینکه اگر در حوزه داده‌ها، محوری را در اولویت قرار دهیم و برای آن‌ها برنامه‌ریزی کنیم می‌توانیم در بقیه برنامه‌های فضای مجازی هم پیشرفت کنیم، گفت: اولین برنامه توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی داده‌ها است که یکی از بزرگترین نقاط ضعف ما در حوزه فضای مجازی به شمار می‌رود و برنامه دوم ملی‌سازی داده‌های حاکمیتی و دولتی است که در مرحله اول از آن‌ها در بدنه تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری دولت استفاده کنیم و در مرحله دوم کسب‌وکار‌ها بتوانند بر اساس این داده‌ها خدماتی را به مردم ارائه کنند. مرحله سوم هم سازوکاری به وجود بیاوریم که داده‌های شخصی افراد در داخل کشور تجمیع شوند و با حفظ حریم خصوصی و عدم انتشار شرکت‌ها واسطه‌ای شوند تا از این داده‌ها برای راه‌اندازی کسب‌وکار استفاده کنند. اگر این مرحله را شکل دهیم می‌تواند به اندازه اقتصاد نفتی و حتی بیشتر به جامعه برای جامعه درآمدزایی کند.
حکمرانی در فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با تاکید براستفاده از ظرفیت جامعه متخصصات داده کشور گفت: در این عرصه اول مشتریان جهان اسلام و پس ازآن فارسی‌زبانان کشور‌های همسایه را داریم که می‌توانند از خدماتی که شرکت و سرویس‌های ایرانی ارائه می‌دهند استفاده کنند. حتی پلتفرم‌های خاص آن جوامع را بسازیم و حتی می‌توانیم به مرکز تربیت نیروی انسانی کشور‌های منطقه تبدیل شویم و با جذب استعداد ارزآوری داشته باشیم.
هنرور افزود: اگر سلسله‌مراتب‌ها را رعایت کنیم، علاوه بر همکاری با شرکت‌های بین‌المللی می‌توانیم حضور فعال‌تری در این عرصه داشته باشیم، ولی نیروی انسانی که جنبه‌های حقوقی فناوری اطلاعات، حقوق بین‌الملل فضای مجازی و اقتصاد دیجیتال را بشناسند، کم داریم که بتوانند در انجمن‌های بین‌المللی فعال عضو شوند.
همچنین محمدرضا رسولی -عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت- درباره مفهوم حکمرانی در فضای مجازی گفت: حکمرانی باید در لایه حاکمیت اتفاق بیفتد و هدف این است که ساختار‌ها و مکانیسم‌های تصمیم‌سازی که منافع ملی یک کشور را تضمین می‌کند، در این لایه شکل بگیرد. در حوزه فضای مجازی حمکرانی، به مفهوم استفاده از فرصت‌های این فضا برای دستیابی به منافع ملی و حاکمیتی است. در لایه حکمرانی داده به دنبال آن هستیم که از رویه‌ای استفاده کنیم که بیشترین بهره را در جهت منافع ملی ببریم و در عین حال از دارایی‌ها اطلاعاتی و داده‌هایی که وجود دارد محافظت و استفاده فرصت‌طلبانه از این فضا را محدود کنیم.
وی با بیان اینکه برای چارچوب‌هایی که برای حکمرانی در فضای مجازی وجود دارد، باید لایه‌های زیرساخت، پلتفرم‌ها و سرویس و لایه کاربران را مبنا قرار دهیم، گفت: باید برای حکمرانی در لایه زیرساخت سیاست‌های مشخص داشته باشیم تا از دارایی‌های ارزشمند اطلاعاتی محافظت کنیم، ولی باید توجه کنیم که هرچه به لایه‌های بالاتر می‌رسیم حکمرانی سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌شود و با مخاطرات بیشتری روبرو هستیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه مداخله و حکمرانی در لایه‌های زیرساختی راحت‌تر است، افزود: هرچه به لایه‌های بالاتر برویم با کاربران، کسب‌وکار‌ها و تامین‌کنندگان اطلاعاتی که به صورت توزیع‌شده در این فضا تولید محتوا می‌کنند روبه‌رو می‌شویم و حکمرانی در این لایه‌ها بسیار پیچیده می‌شود.
رسولی با تاکید بر اینکه در ادبیات حکمرانی با سه مکانیسم ساختاری، رویه‌ای و رابطه‌ای روبه‌رو هستیم گفت: مکانیسم‌های ساختاری به‌طور عمده روش‌هایی هستند که از بالا به پایین بر اساس یک سلسله مراتب تدوین، ابلاغ و اجرا می‌شود. حاکمیت بخش عمده زیرساخت را در دست دارد و ابزار‌های سیاست‌گذاری بر این لایه را در اختیار دارد. اما هرچه بالاتر می‌رویم کار سخت‌تر می‌شود و از مکانیسم‌های ساختاری به سمت مکانیسم‌های رویه‌ای تغییر جهت می‌دهیم.
وی با بیان اینکه در ایجاد استاندارد ملی و یکپارچه‌سازی رویه‌ها در لایه پلتفرم چالش جدی وجود دارد، خاطرنشان کرد: در لایه‌های بالاتر به‌طور عملی مکانیسم‌های مداخله، مکانیسم‌های رابطه‌ای است و مکانیسم‌هایی است که محور آن بحث آموزش، فرهنگ‌سازی، ایجاد همسویی اجتماعی است که بتوانیم بازیگران اجتماعی مختلفی را که از لایه‌های محتوا و کاربری استفاده می‌کنند با منافع جمعی ملی همسو و آن‌ها را نسبت به مخاطرات آگاه کنیم و در عین حال از آن‌ها در قبال این مخاطرات محافظت کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به تعبیر رهبری که فضای مجازی تبدیل به قتلگاه برای عموم جامعه شده است، گفت: این جمله از این موضوع نشات می‌گیرد که نتوانسته‌ایم در این حوزه روش‌های اجتماعی را ایجاد و عموم کاربران را متقاعد کنیم که به نحوی در این فضا رفتار کنند که در جهت منافع بلندمدت کشور باشد. ما در این حوزه ضعف و کار سختی در پیش رو داریم.
رسولی با بیان اینکه بخش عمده این ناکارآمدی به دلیل این است که دانش عینی، عملی و تجربی در این حوزه نداریم، ادامه داد: برای اینکه چنین تجربه‌ای را در کشور محقق کنیم دچار سردرگمی هستیم که به چه شکل باید در این حوزه مداخله کنیم؟ به عبارت دیگر نمی‌دانیم کجا باید برخورد امنیتی کنیم و در کجا برخورد فرهنگ‌سازی داشته باشیم و خلا بعدی این است که این فوریت هنوز در بدنه حاکمیتی و اجرایی کشور شکل نگرفته است.
باید بخشی از کار را به پلتفرم‌های سطوح دیگر واگذار کنیم
وی با بیان اینکه اگر فضایی را ایجاد کنیم که در لایه دوم تمام ذی‌نفعان به این جمع‌بندی برسند که مداخلات نظام در این حوزه به نفع همه است و طعم حکمرانی خوب را برای مردم ایجاد کنیم به نفع همه است، گفت: در این صورت در سطح کلان اهدافی که دنبال می‌کنیم محقق می‌شود و شفافیت و در دسترس بودن داده‌ها به کسب‌وکار‌ها کمک می‌کند تا مردم این احساس را داشته باشند که حکمرانی شکل گرفته به آن‌ها کمک می‌کند که به محتوای شفاف با دسترسی آزاد و حفظ حریم خصوصی دسترسی داشته باشند و مطمین هستند که فرزندانشان در این فضا راحت‌تر می‌توانند فعالیت کنند. در لایه سوم با سرویس‌هایی که می‌توان به مردم ارائه داد و با یکپارچگی که بین منابع اطلاعاتی و پلتفرم‌هایی در لایه‌های مختلف شکل می‌گیرند، این فضا را ایجاد می‌کند که مداخله موثری داشته باشیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با تاکید بر اینکه مکانیسم‌های ساختاری در این سه لایه بهتر می‌توانند شکل بگیرند و بین مجموعه‌هایی که در این حوزه فعال هستند تقسیم کار و نحوه هماهنگی‌ها مشخص می‌شود، گفت: متاسفانه حدود ۱۲ سال است که در کشور هماهنگی بین مجموعه‌های مختلف و نقش آن‌ها در فضای مجازی تبدیل به چالش شده است و همین موضوع ادامه دارد و در لایه زیرساخت و محتوا نیز با این چالش روبه‌رو هستیم.
رسولی با اشاره به اینکه هم‌اکنون همه خانواده‌ها و کودکان و نوجوانان درگیر فضای مجازی هستند و بحث آموزش در این فضا شکل گرفته است، گفت: ما در کشور به بحث چگونگی رصد و حکمرانی در این فضا ورود نکرده‌ایم و اگر این انسجام و توان را در بدنه مجموعه اجرایی داشتیم به طور اصولی مکانیسم ساختاری ما باید ۱۵ سال پیش باید شکل می‌گرفت، ولی همچنان در این حوزه چالش داریم.
با درگیر کردن مردم در موضوعات، اتفاق مورد نظر رقم خورده است
وی با اشاره به اینکه قسمت دوم حکمرانی، بحث رویه‌ها و استانداردسازی است و اجتماعی‌سازی مفاهیم در لایه سوم سخت‌تر شکل می‌گیرد، تصریح کرد: تجربه‌ای که در کشور داریم این است که هر جا مردم را درست درگیر موضوعات کرده‌ایم اتفاق مورد نظر رقم خورده است و بنابراین اگر در عرصه فضای مجازی بتوانیم یک الگوی حاکمیت شرکتی (Co governance) مبتنی بر نقش مردم در این فضا باشد می‌توانیم موفق شویم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به عملکرد خوبی حاکمیت در حوزه کسب‌وکار‌های نوپا گفت: اگر بتوانیم این عرصه را بسط بدهیم که در بخش تولید محتوا هم این عملکرد شکل بگیرد و مردم را توانمند کنیم که بتوانند محتوای خوب تولید کنند و باز بخشی از مسایل کشور در این حوزه حل می‌شود.
رسولی با بیان اینکه فیلترینگ یعنی اعمال حاکمیت و نه حکمرانی که در کوتاه‌مدت جواب نمی‌دهد و در بلندمدت هم باعث فاجعه می‌شود و کشور را دچار مخاطرات بزرگتری می‌کند، خاطرنشان کرد: ناکارآمدی در بدنه اجرایی دولت وجود دارد، اما اینکه فضایی را فراهم کنیم که مردم درگیر این قضیه و با الگو‌های حاکمیت شرکتی علاقمند بشوند و این فرصت در اختیار آن‌ها قرار بگیرد که بتوانند در این حوزه ایفای نقش کنند بسیاری از مسایل حوزه کودکان برطرف می‌شود.
وی با بیان اینکه رهبری یک تعبیری از این فضا داشتند که ما عنوان فضای مجازی را به کار نبریم، بلکه این فضای حقیقی است که ما روی آن تنفس می‌کنیم، گفت: تبعات رسانه‌های اجتماعی کاملا شفاف بود، مردم درگیر شدند، پلتفرم‌های مختلف و محتوا‌های زیادی روی این فضا شکل گرفت و ما تازه متوجه شدیم که این عرصه‌ای است که باید روی آن ضوابطی داشته باشیم و شاید اولین کاری که می‌توانستیم انجام بدهیم فیلتر برخی از این فضا‌ها بود که تبعات اجتماعی زیادی برای نظام داشت.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ادامه داد: دلیل این انفعالی که در بدنه حاکمیتی با آن روبه‌رو هستیم این است که روند‌ها را دیر تشخیص می‌دهیم و سازماندهی و عکس‌العمل‌ها به موضوعات باز هم دیر اتفاق می‌افتد، زیرا همیشه با یک فضای متغیر با روند‌های پرشتاب روبه‌رو هستیم که باید خیلی سریع آن‌ها را احساس کنیم و سریع نسبت به آن پاسخ دهیم و این در بدنه حاکمیت ما رخ نداده است. الان اگر رسانه‌های اجتماعی برای ما دغدغه است خیلی روند‌های دیگر در حال شکل‌گیری است که دو یا پنج سال بعد معضلات بزرگتری را برای ما به وجود می‌آورد و هنوز به حضور آن‌ها ورود عمیقی نداشته‌ایم.
داده‌های باز در حکمرانی به اعتمادآفرینی عموم مردم کمک می‌کنند
رسولی با اشاره به مبحث حکمرانی داده در فضای مجازی گفت: داده از لحاظ ابعاد فنی در لایه‌های زیرساختی و در لایه‌های بالاتر که پلتفرم‌ها، تولید محتوا و لایه کاربران را شکل می‌دهد وجود دارد و بنابراین بخش عمده‌ای از حکمرانی فضای مجازی این است که به چه شکل از سرمایه‌های اطلاعاتی در جهت منافع خود استفاده کنیم. شورای عالی فضای مجازی سندی را در دست تدوین دارد که هدف آن این است که به چه شکل بتوانیم از فرصتی که فضای مجازی برای تبادل داده فراهم کرده برای خلق ثروت استفاده کنیم در عین حال که از داده‌ها و امنیت آن‌ها محافظت و رویه‌هایی برای تولید داده‌های با کیفیت و تبادل اطلاعات بین مجموعه‌های مختلف ایجاد می‌کنیم.
وی با بیان اینکه هدف اصلی در حوزه داده این است که بتوانیم فرصت‌هایی که می‌تواند تصمیم‌گیری را در حوزه حاکمیت تسهیل کند داشته باشیم، گفت: به علت اینکه جمع آوری، رصد و تحلیل اطلاعات نداریم، کسب‌وکار‌ها نمی‌توانند در فضای جهانی رقابت کنند. در سطح کلان برای حکمرانی داده باید فضایی را باز کنیم که بتوانیم در سطوح مختلف خلق ثروت کنیم. داده‌های باز (Open Data) که شفافیت در آن مستتر است به اعتمادآفرینی و جلب مشارکت عموم مردم در حوزه‌های مختلف و همچنین به تصمیم‌گیری در لایه‌های متفاوت کمک می‌کند.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه کشور ظرفیت تخصصی بسیار خوبی در حوزه داده‌ها دارد، تعداد کارشناسان حوزه داده در بخش‌های مختلف و رشته‌های مرتبط که به تکنولوژی روز مجهز هستند فرصتی است که خیلی از کشور‌ها از آن بی‌بهره هستند، اظهار کرد: بخشی از داده‌ها حاکمیتی است و مجموعه‌های دولتی تولید می‌کنند و یا مدیریت آن‌ها در دست دولت است، ولی باید ضوابط مشخصی داشته باشیم که هر داده‌ای، در هر حوزه‌ای و به چه شکل باید در اختیار مردم قرار بگیرد و این امکان وجود داشته باشد که داده‌ها در اختیار آن‌ها قرارگیرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه برخی از داده‌هایی که برای کسب‌وکار‌ها حیاتی است در اختیار شرکت‌های خارجی قرار دارد و بنابراین در حوزه کسب‌وکار‌ها و تولید همیشه یک گام از این شرکت‌ها عقب‌تر هستیم، گفت: این داده‌ها را باید آزاد کنیم و اختیار مجموعه‌هایی که می‌توانند از آن ارزش خلق کنند قرار بدهیم و از آن حفاظت کنیم.
رسولی با تاکید بر اینکه حکمرانی در فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست بلکه فرصتی در اختیار ما است که این فضا را حکمرانی کنیم و بتوانیم از فرصت‌های این فضا به نفع اهداف ملی، عموم جامعه و حاکمیت استفاده کنیم گفت: البته این نگاه مخاطرات این فضا را نفی نمی‌کند و به دلایل مختلف مخاطرات جدی و تهدیدات بزرگی در این حوزه داریم و توان آن را داریم که آن‌ها را به فرصت تبدیل کنیم. اگر بدنه مجموعه حاکمیت در این زمینه کاستی دارد نقش‌آفرینی مردم می‌تواند آن را پوشش بدهد تا از این فرصت تکنولوژیکی در جهت اهداف خود استفاده کنیم و در کنار آن به تعمیق فهم موضوع حکمرانی در ارکان مختلف حاکمیت نیاز داریم.
وی با بیان اینکه مجموعه اجرایی باید ضوابط حقوقی و قضایی که از حریم این سیاست‌ها حفاظت کند را به وجود بیاورد، افزود: باید از نقش‌آفرینی مردم در حوزه حکمرانی فضای مجازی حمایت کنیم و برای استفاده از ظرفیت تکنولوژیک و تحلیل کلان داده‌ها با هدف توسعه کسب‌وکار‌ها اقدام کنیم.
روح‌الله هنرور با بیان اینکه مساله حکمرانی در فضای مجازی موضوعی است که در ایران در مورد آن زیاد صحبت شده، ولی فهمیده نشده است، گفت: علت این است که شیوه‌های مختلفی که می‌تواند برای کنترل فضای مجازی وجود داشته باشد، در کشور ما شناخته شده نیست و مهمترین مساله در عرصه حکمرانی فضای مجازی این است که دولت‌ها بتوانند سیاست‌ها و منافع خود را مطابق با مبانی ارزشی و اجتماعی که دارند در این فضا حاکم کنند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر سه الگوی حکمرانی در دنیا اجرا می‌شود، افزود: الگوی چینی که مبتنی بر اولویت نظر دولت در عرصه‌های مختلف است، الگوی اروپایی که مبتنی بر حفاظت از حقوق انسان‌ها و حقوق بشر و جلوگیری از انحصار و قدرت یافتن شرکت‌های خیلی بزرگ و سوم مدل آمریکایی که همیشه بوده و ما می‌توانیم در کشور یک الگوی چهارم را توسعه دهیم.
حکمرانی در لایه‌های زیرساختی راحت‌تر است
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه شبکه اینترنت معماری آزاد دارد و لایه لایه بودن آن امکانی را ایجاد می‌کند که هر کسی بتواند کاربرد خودش را بر اساس کاربرد‌هایی که دیگران در شبکه ایجاد کرده‌اند، به وجود آورد، گفت: اولین موردی که دولت‌ها باید به آن فکر کنند این است که کدام لایه را می‌توانند حکمرانی و کنترل کنند.
هنرور با بیان اینکه بخش عمده این لایه‌ها زیرساخت است، ادامه داد: باید زیرساخت‌های کافی به وجود بیاوریم که پلتفرم‌های پرقدرت بتوانند بر اساس دیتاسنتر‌هایی که در ایران هستند کار کنند و بر آن‌ها اعمال قدرت داشته باشیم و هنوز هم این فرصت برای اپلیکیشن‌هایی که به تازگی راه افتاده‌اند فراهم است به شرطی که ما آن‌ها را رصد کنیم. دو لایه کلیدی زیرساخت و شبکه ملی اطلاعات ابزار مهمی برای حکمرانی در فضای مجازی است. نزدیک به هشت سال است که آمریکایی‌ها در مورد شبکه ملی اطلاعات ایران داده جمع‌آوری می‌کنند و نظر آن‌ها این شبکه بر روی دینامیک اینترنت تاثیرگذار باشد، است.
وی با اشاره به حق دسترسی به کاربران در فضای مجازی گفت: باید سازوکار‌های ایجاد حکمرانی را وجود بیاوریم. ولی در نظام تنها اهرم کلیدی فیلترینگ است که باعث شده همه افراد روبه‌روی نظام و دولت قرار بگیرند و این هزینه را به شدت برای نظام بالا برده است. اگر بخواهیم از طریق پاک کردن عوامل دیگری که در این فضا فعال هستند حکمرانی کنیم، اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در لایه‌های پایین بخشی از کار را به پلتفرم‌های سطوح دیگر واگذار کنیم، در این صورت لازم نیست که دولت در این عرصه‌ها مداخله مستقیم داشته باشد و در همین فضا حتی می‌توان دسترسی کودکان را مورد توجه قرارداد.
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه درحال حاضر در حوزه کودکان دچار ضعف و خلا هستیم و هیچ سازوکار دیگری به جز فیلترینگ فراهم نکرده‌ایم، گفت: کاربران در سایر کشور‌ها می‌توانند از ارائه‌دهندگان اینترنت خدمات کودک بگیرید. اگر بخواهیم این مکانیسم را در کشور راه‌اندازی کنیم، باید بخشی را به عهده ارائه‌دهنده اینترنت و بخشی را به عهده خانواده‌ها قرار دهیم و نهاد‌های مردمی به وجود بیاید که سایت‌های امن را معرفی کند و این با برنامه‌ریزی می‌تواند تبدیل به صنعت شود و دولت با فعال کردن مردم می‌توان حکمرانی خود را پیش ببرد.
هنرور با اشاره به اینکه مدل‌های مختلف این طرح را می‌توان با محوریت خانواده‌ها، سازمان‌ها و پلتفرم‌های آنلاین آغاز کرد، ادامه داد: نکته کلیدی این است که بتوانیم گفت‌وگوی درستی بین سیاستمداران و صاحب‌نظران داشته باشیم و سلسله مراتب تصمیم‌گیری مشخصی را در این عرصه حاکم کنیم. در حال حاضر نهاد‌های مختلفی در عرصه فضای مجازی صاحب رای و اثرگذار هستند، ولی با هم هماهنگ نیستند و گروه‌هایی که بیرون از سازوکار‌های حاکمیتی قرار دارند نمی‌دانند با کدام نهاد باید تطبیق داشته باشند و این موضوع علاوه بر سردرگمی جامعه کاربران، جامعه بزرگتری که به دنبال سیاست کلی نظام در فضای اینترنت است را هم سردرگم می‌کند.
باید زبان مکالمه با شرکت‌های بین‌المللی را پیدا کنیم
وی با بیان اینکه در بحث حکمرانی در فضای مجازی، وقتی طرف مقابل یک پلتفرم بین‌المللی باشد، به وجود آوردن مسیر گفتگو بسیار مهم است، گفت: برخی از این پلتفرم‌ها سازوکار این مکالمه را به وجود آورده‌اند، اگر شما از توتیتر درخواست کنید به دلیل اینکه محتوایی با ارزش‌ها و خواست‌های کشور هماهنگ نیست باید حذف شود، به احتمال زیاد جواب نمی‌دهد بلکه باید زبانی را پیدا کرد که این پلتفرم‌ها متوجه آن شوند.
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به اینکه برای ایجاد مشروعیت در این فضا باید دو نکته را مد نظر قرار دهیم، اظهار کرد: ابتدا باید برای فرآیند‌هایی که در مرحله تصمیم‌گیری قرار می‌گیرند روال‌سازی کنیم که دو مورد وجود دارد: اول رویه قضایی برای فیلتر شدن یک سایت است که افراد بتوانند به آن اعتراض کنند و رسیدگی قضایی برای آن انجام شود و دوم وقتی دستور فیلترینگ برای سایتی صادر می‌شود، دستور قضایی و روال آن معلوم باشد.
هنرور ادامه داد: دوم مشاوره است که در سطح بین‌المللی هم انجام می‌شود که شرکت‌های بزرگ و کوچک به‌طور مداوم با سازمان‌های سیاست‌گذار حاکمیتی در تماس هستند که روند‌ها را به آن‌ها اطلاع بدهند تا اگر آن‌ها پیشنهادی دارند مطرح کنند. اگر مکانیسم تصمیم‌سازی ما از بین مردم و نهاد‌های مردمی شروع شود، برای اجرا به مشکل کمتری برخورد می‌کنیم. این طرح مکانیسمی را به وجود می‌آورد که مشروعیت حاکمیت را زیاد می‌کند و هم موفقیت آن را بالا می‌برد.
وی با تاکید بر اینکه اگر در حوزه داده‌ها، محوری را در اولویت قرار دهیم و برای آن‌ها برنامه‌ریزی کنیم می‌توانیم در بقیه برنامه‌های فضای مجازی هم پیشرفت کنیم، گفت: اولین برنامه توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی داده‌ها است که یکی از بزرگترین نقاط ضعف ما در حوزه فضای مجازی به شمار می‌رود و برنامه دوم ملی‌سازی داده‌های حاکمیتی و دولتی است که در مرحله اول از آن‌ها در بدنه تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری دولت استفاده کنیم و در مرحله دوم کسب‌وکار‌ها بتوانند بر اساس این داده‌ها خدماتی را به مردم ارائه کنند. مرحله سوم هم سازوکاری به وجود بیاوریم که داده‌های شخصی افراد در داخل کشور تجمیع شوند و با حفظ حریم خصوصی و عدم انتشار شرکت‌ها واسطه‌ای شوند تا از این داده‌ها برای راه‌اندازی کسب‌وکار استفاده کنند. اگر این مرحله را شکل دهیم می‌تواند به اندازه اقتصاد نفتی و حتی بیشتر به جامعه برای جامعه درآمدزایی کند.
حکمرانی در فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست
استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با تاکید براستفاده از ظرفیت جامعه متخصصات داده کشور گفت: در این عرصه اول مشتریان جهان اسلام و پس ازآن فارسی‌زبانان کشور‌های همسایه را داریم که می‌توانند از خدماتی که شرکت و سرویس‌های ایرانی ارائه می‌دهند استفاده کنند. حتی پلتفرم‌های خاص آن جوامع را بسازیم و حتی می‌توانیم به مرکز تربیت نیروی انسانی کشور‌های منطقه تبدیل شویم و با جذب استعداد ارزآوری داشته باشیم.
هنرور افزود: اگر سلسله‌مراتب‌ها را رعایت کنیم، علاوه بر همکاری با شرکت‌های بین‌المللی می‌توانیم حضور فعال‌تری در این عرصه داشته باشیم، ولی نیروی انسانی که جنبه‌های حقوقی فناوری اطلاعات، حقوق بین‌الملل فضای مجازی و اقتصاد دیجیتال را بشناسند، کم داریم که بتوانند در انجمن‌های بین‌المللی فعال عضو شوند.
همچنین محمدرضا رسولی -عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت- درباره مفهوم حکمرانی در فضای مجازی گفت: حکمرانی باید در لایه حاکمیت اتفاق بیفتد و هدف این است که ساختار‌ها و مکانیسم‌های تصمیم‌سازی که منافع ملی یک کشور را تضمین می‌کند، در این لایه شکل بگیرد. در حوزه فضای مجازی حمکرانی، به مفهوم استفاده از فرصت‌های این فضا برای دستیابی به منافع ملی و حاکمیتی است. در لایه حکمرانی داده به دنبال آن هستیم که از رویه‌ای استفاده کنیم که بیشترین بهره را در جهت منافع ملی ببریم و در عین حال از دارایی‌ها اطلاعاتی و داده‌هایی که وجود دارد محافظت و استفاده فرصت‌طلبانه از این فضا را محدود کنیم.
وی با بیان اینکه برای چارچوب‌هایی که برای حکمرانی در فضای مجازی وجود دارد، باید لایه‌های زیرساخت، پلتفرم‌ها و سرویس و لایه کاربران را مبنا قرار دهیم، گفت: باید برای حکمرانی در لایه زیرساخت سیاست‌های مشخص داشته باشیم تا از دارایی‌های ارزشمند اطلاعاتی محافظت کنیم، ولی باید توجه کنیم که هرچه به لایه‌های بالاتر می‌رسیم حکمرانی سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌شود و با مخاطرات بیشتری روبرو هستیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه مداخله و حکمرانی در لایه‌های زیرساختی راحت‌تر است، افزود: هرچه به لایه‌های بالاتر برویم با کاربران، کسب‌وکار‌ها و تامین‌کنندگان اطلاعاتی که به صورت توزیع‌شده در این فضا تولید محتوا می‌کنند روبه‌رو می‌شویم و حکمرانی در این لایه‌ها بسیار پیچیده می‌شود.
رسولی با تاکید بر اینکه در ادبیات حکمرانی با سه مکانیسم ساختاری، رویه‌ای و رابطه‌ای روبه‌رو هستیم گفت: مکانیسم‌های ساختاری به‌طور عمده روش‌هایی هستند که از بالا به پایین بر اساس یک سلسله مراتب تدوین، ابلاغ و اجرا می‌شود. حاکمیت بخش عمده زیرساخت را در دست دارد و ابزار‌های سیاست‌گذاری بر این لایه را در اختیار دارد. اما هرچه بالاتر می‌رویم کار سخت‌تر می‌شود و از مکانیسم‌های ساختاری به سمت مکانیسم‌های رویه‌ای تغییر جهت می‌دهیم.
وی با بیان اینکه در ایجاد استاندارد ملی و یکپارچه‌سازی رویه‌ها در لایه پلتفرم چالش جدی وجود دارد، خاطرنشان کرد: در لایه‌های بالاتر به‌طور عملی مکانیسم‌های مداخله، مکانیسم‌های رابطه‌ای است و مکانیسم‌هایی است که محور آن بحث آموزش، فرهنگ‌سازی، ایجاد همسویی اجتماعی است که بتوانیم بازیگران اجتماعی مختلفی را که از لایه‌های محتوا و کاربری استفاده می‌کنند با منافع جمعی ملی همسو و آن‌ها را نسبت به مخاطرات آگاه کنیم و در عین حال از آن‌ها در قبال این مخاطرات محافظت کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به تعبیر رهبری که فضای مجازی تبدیل به قتلگاه برای عموم جامعه شده است، گفت: این جمله از این موضوع نشات می‌گیرد که نتوانسته‌ایم در این حوزه روش‌های اجتماعی را ایجاد و عموم کاربران را متقاعد کنیم که به نحوی در این فضا رفتار کنند که در جهت منافع بلندمدت کشور باشد. ما در این حوزه ضعف و کار سختی در پیش رو داریم.
رسولی با بیان اینکه بخش عمده این ناکارآمدی به دلیل این است که دانش عینی، عملی و تجربی در این حوزه نداریم، ادامه داد: برای اینکه چنین تجربه‌ای را در کشور محقق کنیم دچار سردرگمی هستیم که به چه شکل باید در این حوزه مداخله کنیم؟ به عبارت دیگر نمی‌دانیم کجا باید برخورد امنیتی کنیم و در کجا برخورد فرهنگ‌سازی داشته باشیم و خلا بعدی این است که این فوریت هنوز در بدنه حاکمیتی و اجرایی کشور شکل نگرفته است.
باید بخشی از کار را به پلتفرم‌های سطوح دیگر واگذار کنیم
وی با بیان اینکه اگر فضایی را ایجاد کنیم که در لایه دوم تمام ذی‌نفعان به این جمع‌بندی برسند که مداخلات نظام در این حوزه به نفع همه است و طعم حکمرانی خوب را برای مردم ایجاد کنیم به نفع همه است، گفت: در این صورت در سطح کلان اهدافی که دنبال می‌کنیم محقق می‌شود و شفافیت و در دسترس بودن داده‌ها به کسب‌وکار‌ها کمک می‌کند تا مردم این احساس را داشته باشند که حکمرانی شکل گرفته به آن‌ها کمک می‌کند که به محتوای شفاف با دسترسی آزاد و حفظ حریم خصوصی دسترسی داشته باشند و مطمین هستند که فرزندانشان در این فضا راحت‌تر می‌توانند فعالیت کنند. در لایه سوم با سرویس‌هایی که می‌توان به مردم ارائه داد و با یکپارچگی که بین منابع اطلاعاتی و پلتفرم‌هایی در لایه‌های مختلف شکل می‌گیرند، این فضا را ایجاد می‌کند که مداخله موثری داشته باشیم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با تاکید بر اینکه مکانیسم‌های ساختاری در این سه لایه بهتر می‌توانند شکل بگیرند و بین مجموعه‌هایی که در این حوزه فعال هستند تقسیم کار و نحوه هماهنگی‌ها مشخص می‌شود، گفت: متاسفانه حدود ۱۲ سال است که در کشور هماهنگی بین مجموعه‌های مختلف و نقش آن‌ها در فضای مجازی تبدیل به چالش شده است و همین موضوع ادامه دارد و در لایه زیرساخت و محتوا نیز با این چالش روبه‌رو هستیم.
رسولی با اشاره به اینکه هم‌اکنون همه خانواده‌ها و کودکان و نوجوانان درگیر فضای مجازی هستند و بحث آموزش در این فضا شکل گرفته است، گفت: ما در کشور به بحث چگونگی رصد و حکمرانی در این فضا ورود نکرده‌ایم و اگر این انسجام و توان را در بدنه مجموعه اجرایی داشتیم به طور اصولی مکانیسم ساختاری ما باید ۱۵ سال پیش باید شکل می‌گرفت، ولی همچنان در این حوزه چالش داریم.
با درگیر کردن مردم در موضوعات، اتفاق مورد نظر رقم خورده است
وی با اشاره به اینکه قسمت دوم حکمرانی، بحث رویه‌ها و استانداردسازی است و اجتماعی‌سازی مفاهیم در لایه سوم سخت‌تر شکل می‌گیرد، تصریح کرد: تجربه‌ای که در کشور داریم این است که هر جا مردم را درست درگیر موضوعات کرده‌ایم اتفاق مورد نظر رقم خورده است و بنابراین اگر در عرصه فضای مجازی بتوانیم یک الگوی حاکمیت شرکتی (Co governance) مبتنی بر نقش مردم در این فضا باشد می‌توانیم موفق شویم.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به عملکرد خوبی حاکمیت در حوزه کسب‌وکار‌های نوپا گفت: اگر بتوانیم این عرصه را بسط بدهیم که در بخش تولید محتوا هم این عملکرد شکل بگیرد و مردم را توانمند کنیم که بتوانند محتوای خوب تولید کنند و باز بخشی از مسایل کشور در این حوزه حل می‌شود.
رسولی با بیان اینکه فیلترینگ یعنی اعمال حاکمیت و نه حکمرانی که در کوتاه‌مدت جواب نمی‌دهد و در بلندمدت هم باعث فاجعه می‌شود و کشور را دچار مخاطرات بزرگتری می‌کند، خاطرنشان کرد: ناکارآمدی در بدنه اجرایی دولت وجود دارد، اما اینکه فضایی را فراهم کنیم که مردم درگیر این قضیه و با الگو‌های حاکمیت شرکتی علاقمند بشوند و این فرصت در اختیار آن‌ها قرار بگیرد که بتوانند در این حوزه ایفای نقش کنند بسیاری از مسایل حوزه کودکان برطرف می‌شود.
وی با بیان اینکه رهبری یک تعبیری از این فضا داشتند که ما عنوان فضای مجازی را به کار نبریم، بلکه این فضای حقیقی است که ما روی آن تنفس می‌کنیم، گفت: تبعات رسانه‌های اجتماعی کاملا شفاف بود، مردم درگیر شدند، پلتفرم‌های مختلف و محتوا‌های زیادی روی این فضا شکل گرفت و ما تازه متوجه شدیم که این عرصه‌ای است که باید روی آن ضوابطی داشته باشیم و شاید اولین کاری که می‌توانستیم انجام بدهیم فیلتر برخی از این فضا‌ها بود که تبعات اجتماعی زیادی برای نظام داشت.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ادامه داد: دلیل این انفعالی که در بدنه حاکمیتی با آن روبه‌رو هستیم این است که روند‌ها را دیر تشخیص می‌دهیم و سازماندهی و عکس‌العمل‌ها به موضوعات باز هم دیر اتفاق می‌افتد، زیرا همیشه با یک فضای متغیر با روند‌های پرشتاب روبه‌رو هستیم که باید خیلی سریع آن‌ها را احساس کنیم و سریع نسبت به آن پاسخ دهیم و این در بدنه حاکمیت ما رخ نداده است. الان اگر رسانه‌های اجتماعی برای ما دغدغه است خیلی روند‌های دیگر در حال شکل‌گیری است که دو یا پنج سال بعد معضلات بزرگتری را برای ما به وجود می‌آورد و هنوز به حضور آن‌ها ورود عمیقی نداشته‌ایم.
داده‌های باز در حکمرانی به اعتمادآفرینی عموم مردم کمک می‌کنند
رسولی با اشاره به مبحث حکمرانی داده در فضای مجازی گفت: داده از لحاظ ابعاد فنی در لایه‌های زیرساختی و در لایه‌های بالاتر که پلتفرم‌ها، تولید محتوا و لایه کاربران را شکل می‌دهد وجود دارد و بنابراین بخش عمده‌ای از حکمرانی فضای مجازی این است که به چه شکل از سرمایه‌های اطلاعاتی در جهت منافع خود استفاده کنیم. شورای عالی فضای مجازی سندی را در دست تدوین دارد که هدف آن این است که به چه شکل بتوانیم از فرصتی که فضای مجازی برای تبادل داده فراهم کرده برای خلق ثروت استفاده کنیم در عین حال که از داده‌ها و امنیت آن‌ها محافظت و رویه‌هایی برای تولید داده‌های با کیفیت و تبادل اطلاعات بین مجموعه‌های مختلف ایجاد می‌کنیم.
وی با بیان اینکه هدف اصلی در حوزه داده این است که بتوانیم فرصت‌هایی که می‌تواند تصمیم‌گیری را در حوزه حاکمیت تسهیل کند داشته باشیم، گفت: به علت اینکه جمع آوری، رصد و تحلیل اطلاعات نداریم، کسب‌وکار‌ها نمی‌توانند در فضای جهانی رقابت کنند. در سطح کلان برای حکمرانی داده باید فضایی را باز کنیم که بتوانیم در سطوح مختلف خلق ثروت کنیم. داده‌های باز (Open Data) که شفافیت در آن مستتر است به اعتمادآفرینی و جلب مشارکت عموم مردم در حوزه‌های مختلف و همچنین به تصمیم‌گیری در لایه‌های متفاوت کمک می‌کند.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه کشور ظرفیت تخصصی بسیار خوبی در حوزه داده‌ها دارد، تعداد کارشناسان حوزه داده در بخش‌های مختلف و رشته‌های مرتبط که به تکنولوژی روز مجهز هستند فرصتی است که خیلی از کشور‌ها از آن بی‌بهره هستند، اظهار کرد: بخشی از داده‌ها حاکمیتی است و مجموعه‌های دولتی تولید می‌کنند و یا مدیریت آن‌ها در دست دولت است، ولی باید ضوابط مشخصی داشته باشیم که هر داده‌ای، در هر حوزه‌ای و به چه شکل باید در اختیار مردم قرار بگیرد و این امکان وجود داشته باشد که داده‌ها در اختیار آن‌ها قرارگیرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه برخی از داده‌هایی که برای کسب‌وکار‌ها حیاتی است در اختیار شرکت‌های خارجی قرار دارد و بنابراین در حوزه کسب‌وکار‌ها و تولید همیشه یک گام از این شرکت‌ها عقب‌تر هستیم، گفت: این داده‌ها را باید آزاد کنیم و اختیار مجموعه‌هایی که می‌توانند از آن ارزش خلق کنند قرار بدهیم و از آن حفاظت کنیم.
رسولی با تاکید بر اینکه حکمرانی در فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست بلکه فرصتی در اختیار ما است که این فضا را حکمرانی کنیم و بتوانیم از فرصت‌های این فضا به نفع اهداف ملی، عموم جامعه و حاکمیت استفاده کنیم گفت: البته این نگاه مخاطرات این فضا را نفی نمی‌کند و به دلایل مختلف مخاطرات جدی و تهدیدات بزرگی در این حوزه داریم و توان آن را داریم که آن‌ها را به فرصت تبدیل کنیم. اگر بدنه مجموعه حاکمیت در این زمینه کاستی دارد نقش‌آفرینی مردم می‌تواند آن را پوشش بدهد تا از این فرصت تکنولوژیکی در جهت اهداف خود استفاده کنیم و در کنار آن به تعمیق فهم موضوع حکمرانی در ارکان مختلف حاکمیت نیاز داریم.
وی با بیان اینکه مجموعه اجرایی باید ضوابط حقوقی و قضایی که از حریم این سیاست‌ها حفاظت کند را به وجود بیاورد، افزود: باید از نقش‌آفرینی مردم در حوزه حکمرانی فضای مجازی حمایت کنیم و برای استفاده از ظرفیت تکنولوژیک و تحلیل کلان داده‌ها با هدف توسعه کسب‌وکار‌ها اقدام کنیم.
ارسال نظرات
تازه ها