«نوتلابارها»ی جدید ولزوم بازنگری در «منع به کارگیری الفاظ بیگانه»

اردیبهشت ماه امسال در جریان سوال یکی از نمایندگان از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در مورد علت عدم اجرای قانون منع استفاده از الفاظ و کلمات بیگانه، در نهایت نمایندگان از پاسخ‌های سیدعباس صالحی، قانع نشدند و به این ترتیب وزیر ارشاد دولت دوازدهم، اولین کارت زرد خود را از مجلس دهم دریافت کرد.

علی مطهری نماینده مردم تهران که در جایگاه نایب رئیس دوم مجلس هم حضور دارد، ۴ ماه پیش در طرح سوال خود از صالحی، از سهل انگاری در اجرای قانون یادشده سخن گفته و تاکید کرده بود: به کارگیری کلمات بیگانه در فروشگاه‌ها و رستوران‌ها و حتی در بسته بندی کالاها شدت گرفته و زبان و فرهنگ فارسی را در معرض آسیب قرار داده است.

البته به زعم وی، «رسانه ملی هم که این قانون را رعایت نمی‌کند و اداره ثبت شرکت‌ها که این اسامی را ثبت می‌کنند، مسئولیت دارند اما مسئول اجرای اصلی این قانون، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است».

«زبان فارسی»؛  قله‌ای که وزیر ارشاد هنوز به آن صعود نکرده است!

وزیر ارشاد هم در پاسخ، دغدغه مطهری را بجا دانسته و از تشکیل دبیرخانه و کارگروه پاسداشت زبان فارسی در وزارت ارشاد خبر داده و گفته بود: بانک اطلاعاتی واژگان مجاز و غیرمجاز با کمک فرهنگستان زبان و ادب فارسی تهیه شده تا این مسیر را با سرعت و دقت طی کنیم. دستورالعمل متن و طرح تابلوهای سردر اماکن هم تهیه و تصویب شده و به زودی ابلاغ می‌شود.

به گفته صالحی، سامانه سردر اصناف هم راه‌اندازی شده و متقاضیان اصناف مختلف در این سامانه ثبت نام می‌کنند و اگر نامی که درخواست می‌کنند، با قانون «ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» منطبق نباشد، امکان ثبت نخواهند داشت و در واقع با این روش، کنترل هوشمند اسامی بیگانه در فضاهای مجازی و سامانه اتفاق می‌افتد و دیگر لازم نیست نیروی انتظامی، واحد به واحد مراجعه کرده و ببیند که آیا قانون رعایت می‌شود یا خیر.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در عین حال از ارسال ۶۸۰ اخطاریه برای واحدهای صنفی و ۵۹۶ نامه به نیروی انتظامی در راستای اقدامات نظارتی اجرای این قانون خبر داده و گفته بود: این مسئله، یک مسئله تک‌دستگاهی نیست، بلکه دستگاه‌های مختلف با آن ارتباط دارند، لذا در اصلاح آئین‌نامه، هماهنگی دستگاهی مد نظر قرار گرفته است.

به گزارش مهر، قانون «ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» ‌آذرماه ۱۳۷۵ به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسید که هدف از تصویب و اجرای این قانون، «حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و معارف و فرهنگ‌اسلامی» عنوان و در ‌ماده واحده آن تاکید شده بود: «دستگاه‌های قانونگذاری، اجرایی و قضایی کشور و سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی و کلیه شرکت‌هایی که شمول قوانین و مقررات‌عمومی بر آنها مستلزم ذکر نام است و تمامی شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مذکور در بند (د) تبصره (۲۲) قانون برنامه دوم توسعه موظفند از به کاربردن کلمات و واژه‌های بیگانه در گزارش‌ها و مکاتبات، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌های رسمی خودداری کنند و همچنین استفاده از این واژه‌ها بر روی کلیه‌تولیدات داخلی اعم از بخش‌های دولتی و غیردولتی که در داخل کشور عرضه می‌شود، ممنوع است».

در ‌تبصره‌های ۵ و ۶ این ماده واحده، کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و اماکن تولیدی و خدماتی و تجاری موظف شده بوند ظرف مدت دو سال از تاریخ ابلاغ این قانون (یعنی تا آذر ۱۳۷۷) اسامی تولیدات و ظرف‌مدت یک سال نام اماکن خود را به نامها و واژه‌های غیر بیگانه برگردانند و چاپخانه‌ها، مراکز طبع و نشر، روزنامه‌ها و سایر مطبوعات مکلف به رعایت این قانون شده بودند و در صورت تخلف، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی موظف شده بود مطابق تبصره ۸ همین قانون با آنها رفتار کند.

«نوتلابار» هایی که هر روز از کوی و برزن سربرمی‌آورند!

همچنین مطابق ‌تبصره ۸ همین ماده واحده، تولید و توزیع‌کنندگان کالاها و صاحبان مراکز کسب و پیشه در صورت تخلف از این قانون به ترتیب به مجازات‌های زیر محکوم‌ خواهند شد: ‌الف - اخطار کتبی توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ب - تعویض علایم و نشانه‌ها و تغییر اسامی و عناوین پس از اعلام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توسط وزارت کشور یا دستگاه‌های ذیربط باهزینه متخلف. ج - تعطیل موقت محل کار. ‌د - لغو پروانه کار.

با این وجود، گاه و بی‌گاه واژه‌هایی در سردر برخی واحدهای صنفی نصب می‌شود که آشکارا قانون یادشده را به چالش می‌کشند. نمونه‌ای که چند سال پیش بسیار جنجال‌برانگیز شد و ماجرای آن به نامه‌نگاری رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با فرمانده ناجا کشیده شد، استفاده از واژه خارجی «نوتلابار» (nutellabar) بر سردر برخی مغازه‌ها بود.

«نوتلابار» شکلاتی ساده که شیرینی آن «به تلخی» دامن فرهنگستان فارسی را گرفت!

آن زمان، غلامعلی حداد عادل در واکنش به استقبال جامعه مصرف از این عبارت و نگرانی از فراگیر شدن آن، عبارت «نان داغ، شکلات داغ» را به عنوان واژه جایگزین، مطرح کرد و طی نامه‌ای به سردار حسین اشتری فرمانده نیروی انتظامی، تذکر داد که «نام‌گذاری این مغازه‌ها مغایر با قانون ممنوعیّت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه است و لازم است تغییر یابد».

حداد عادل: مردم از مغازه‌هایی که در معرفی کالاهایشان نسبت به زبان فارسی بی‌مهری می‌کنند، خرید نکنند

البته این عضو شورای پاسداری از زبان فارسی هم به اینکه خود کلمه «شکلات» هم فارسی نیست، معترف بود و عنوان کرد: «به هر حال این لغت از قبل وارد زبان فارسی شده است و قصد ما هم این نیست که برای همه لغات دخیل جایگزین پیدا کرده و آن کلمه را حذف کنیم؛ چنانکه از لغاتی مانند بانک، سینما، اتوبوس و میکروب استفاده می‌کنیم. حرف ما این بود که شکلاتی که از قبل وارد زبان ما شده است، از کلمه نوتلابار که مشخص نیست چه مفهومی دارد، بهتر است».

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین معتقد است «اینکه هر روز در شهر راه برویم و ببینیم که در و دیوار شهر اینگونه آلوده به الفاظ و عبارات غیرفارسی شده است، جای تأسف دارد». وی حتی پیشنهاد تحریم این مغازه‌ها را توسط مردم، مطرح کرد و گفت: «برخی خودشان را در برابر فرهنگ و عبارات فرهنگی باخته‌اند و حس می‌کنند آنها برتر هستند که این موضوع اهانت به یک ملت است. آنها فکر می‌کنند اگر از الفاظ غربی استفاده کنند، مشتری کالاهایشان بیشتر می‌شود، اما این چیزی جز بی‌توجهی به فرهنگشان نیست که ریشه‌های عمیقی هم دارد. من از مردممان می‌خواهم از مغازه‌هایی که در معرفی کالاهایشان نسبت به زبان فارسی بی‌مهری می‌کنند، خرید نکنند؛ چراکه احترام به زبان یک ملت احترام به خود آن ملت است».

نمونه‌های از معادل‌های فارسی که در میان مردم جاگیر نشدند

با این وجود، بحث‌های فراوانی در مورد اینکه تعداد قابل توجهی از واژه‌های معادل فرهنگستان برای الفاظ بیگانه، در جامعه جا نمی‌افتد و اصطلاحاً مردم آنها را پس می‌زنند، مطرح می‌شود و اگر بنا بر کنار آمدن با واقعیت جاری در جامعه باشد، باید اذعان کرد که دیگر شوخی با این کلمات معادل، تبدیل به یک عادت در میان ایرانیان شده است؛ دستاک به جای راکت، دمابان به جای فلاسک، سریار به جای کاپیتان، دندان آبی به جای بلوتوث، رایانه کیفی به جای لپ تاپ، پخش همراه به جای واکمن، دو گوشی به جای هدفون، خمیر برگ به جای لازانیا، آویزه آماس به جای آپاندیس، خمیراک به جای پاستا، یارا گپ سرا به جای چت روم و ... نمونه‌هایی از این واژه‌هاست که به جرئت می‌توان گفت هیچ یک جایی بر زبان گویشوران فارسی، پیدا نکرده‌اند.

در کنار همه واژه‌های مانوس و نامانوسی که توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی به ثبت رسیده است، البته هستند واژه‌هایی که فقط ماحصل شایعاتی است که در جامعه ساخته می‌شود؛ مثل واژه فتوسنتز که خیلی‌ها معادل‌هایی مثل نورخواست یا فروغ آمایی را برای آن در نظر گرفته‌اند در حالی که هیچ کدام از این‌ها در فرهنگستان به ثبت نرسیده است. یا واژه‌هایی مثل کش‌لقمه برای پیتزا یا درازآویز زینتی برای کراوات و گردلقمه برای همبرگر که هیچ کدامشان مصوب فرهنگستان نیستند.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، خود درباره عدم استفاده مطلوب از واژه‌های مصوب این فرهنگستان در جامعه و نامأنوس بودن برخی از آنها، می‌گوید: «بجز یکی دو مورد، من هیچ موردی از این واژگان را قبول ندارم که نامأنوس و بیانش سخت باشد. خیلی از عبارات وقتی که به کار روند، استفاده از آنها عادی می‌شود، اما انگار برخی رسانه‌ها اصرار دارند که از برخی عبارات استفاده کنند که این به نظر من چیزی جز مسخره کردن ملت یک فرهنگ نیست».

وی در عین حال معترف است: «البته ما معتقد نیستیم که تمامی ۴۵ هزار لغت مصوب فرهنگستان بی‌عیب است. هر واژه‌ای پس از تصویب به مدت سه سال به مشورت عمومی گذاشته می‌شود و اگر مشکل داشت، تعویض می‌شود، اما از دوران رضا خان به این سو، عادتی در میان ما رایج شده که فرهنگستان زبان و ادب فارسی و فعالیت‌هایش را مسخره می‌کنیم!».

وزارت ارشاد: قانون ۲۲ سال پیش جوابگوی نیاز امروز نیست

«محمد حیدری» مدیرکل دفتر تبلیغات و اطلاع رسانی معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع رسانی در گفتگو با خبرنگار مهر، در واکنش به ایرادهایی که افراد و نهادهای مختلف از جمله فرهنگستان زبان و ادب فارسی به روند و نحوه اجرای قانون منع به کارگیری اسامی بیگانه بر سردر واحدهای صنفی وارد می‌کنند، ابتدا روند تصویب این قانون را یادآور شد و گفت: قانونگذار در دهه ۷۰ این قانون را وضع و ابلاغ کرده است و برای اجرای آن هم آئین‌نامه‌ای وضع کرده که به تصویب هیئت وزیران هم رسیده است.

وی ضمن تاکید بر اینکه قانون علی العموم، مستثنی ندارد و در این مورد نیز همه مکلف به اجرای این قانون هستند، در عین حال گفت: در این قانون و آئین‌نامه مربوطه، تاکید شده که تمامی صنوف دو سال فرصت دارند که خود را با قانون تطبیق دهند و واحدهای صنفی که از واژگان بیگانه استفاده می‌کنند، باید این رویه را اصلاح کنند؛ اما نکته این است که از آن زمان تاکنون تغییرات زیادی در جامعه به وجود آمده است و به نظر ما، الان هم در خود قانون و هم در آئین‌نامه اجرایی آن باید بازنگری صورت گیرد.

این مقام مسئول در وزارت ارشاد افزود: قانون مذکور در شرایط آن دوره نوشته شده و دیگر پاسخگوی اقتضائات امروز نیست؛ به همین خاطر بود که ما در هیئت وزیران و برای اصلاح آئین‌نامه اجرایی آن قانون و برای جلوگیری از مشکلات بیشتر، شورایی با عنوان «شورای پاسداشت زبان فارسی» را به تصویب رساندیم که اعضای آن مرکب از نمایندگان دستگاه‌های اجرایی است.

به گفته حیدری، این شورا که ریاست آن با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است، وظیفه دارد در مواقعی که مشکلاتی در فهم و تفسیر قانون ممنوعیت به کارگیری واژگان بیگانه به وجود می‌آید، برای جلوگیری از تضییع حقوق کاربران، به این حوزه ورود و مشکلات را برطرف کند.

تولیدکنندگان اصرار دارند نام خارجی روی کالاهایشان بگذارند

وی ادامه داد: در مجموع با توجه به اینکه هم اکنون برندهای خارجی در ایران فعالیت می‌کنند و تولیدکنندگان کالاهای داخلی هم برای اینکه محصولاتشان، ظرفیت‌های صادراتی پیدا کنند، مایل‌اند آنها را با اسامی بیگانه، برندسازی کنند، اشکالات و پاره‌ای مغایرت‌های قانونی به وجود آمده است.

مدیرکل دفتر تبلیغات و اطلاع رسانی معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد افزود: تولیدکنندگان کالاهای داخلی بر این مسئله (به کارگیری واژگان بیگانه به جهت فراهم کردن زمینه‌هایی برای صادرات کالاهایشان) اصرار دارند و تا حدودی هم یک حرف منطقی پشت این اصرار وجود دارد و معتقدند برای صادر کردن کالاهایشان به خارج از کشور، ناچارند از ظرفیت برندسازی واژگان خارجی استفاده کنند.

حیدری ادامه داد: البته از این طرف هم محدودیت‌هایی در قانون وجود دارد و قانون اجازه نمی‌دهد کالای ایرانی با نام خارجی تولید شود و حتی اجازه نمی‌دهد این کالا به این صورت در بازار داخلی عرضه شود چه برسد به صادرات آن کالا به بازارهای خارجی. البته سامانه‌ای که با عنوان «سردرب مغازه‌ها» راه‌اندازی شده، تا حدودی تسهیل کننده این مسئله است.

وی گفت: ما همه کلماتی را که به عنوان واژه‌های معادل فارسی برای الفاظ بیگانه، به تائید و تصویب فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسیده است، در یک بانک اطلاعاتی در اداره‌کل تبلیغات و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارگذاری کرده‌ایم تا متقاضیان فعالیت در این حوزه‌ها، عناوین مورد نظر خود را از میان آنها، انتخاب کنند.