یکسال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اتفاق مهمی در نظام آموزشی صورت گرفت و «نهاد امور تربیتی» به همت شهیدان رجایی و باهنر تأسیس شد؛ در هشتمین روز اسفند ماه ۱۳۵۹، «امور تربیتی» به طور رسمی و با شکل و شمایل انقلابی و اسلامی، ظهور جدیدی را در دستگاه تعلیم و تربیت آغاز کرد.
از آن زمان تاکنون، امور تربیتی، روزهای پرفراز و نشیبی را طی کرده است؛ روزهایی در اوج خود بود و روزهایی نیز نامش از ساختار وزارتی آموزش و پرورش حذف شد اما نهالی که در سال ۵۹ کاشته شده بود آنقدر ریشه دوانده بود که درخت تناوری در نظام آموزشی کشور ایجاد کرد؛ این درخت به رغم تمام ناملایمات هنوز نفس می‌کشد اما نیاز به رسیدگی دارد.
تغییرات به لحظه و سریع تکنولوژی در کشور، ورود فضای مجازی به عنوان بستر جدید ارتباطات، لزوم پررنگ شدن نقش امور تربیتی را بیش از پیش نشان می‌دهد اما واقعا چقدر امور تربیتی توانست نقش خود را به خوبی ایفا کند.
در این راستا به گفت‌وگو با علیرضا کاظمی معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش و پرورش نشستیم و درباره وضعیت امور تربیتی صحبت کردیم.
فارس: برخی میگویند معاونت پرورشی در دهه ۶۰ در اوج بود و بعد از آن، از این اوج کاسته شده و در حال کمتر شدن است؟ نظر شما چیست؟
کاظمی: امور تربیتی هم بخشی از بخش‌های آموزش و پرورش است که ممکن است مثل همه بخش‌ها یک سری آسیب‌ها و قوت‌هایی داشته باشد و در طول این دوران‌ها هم حوزه پرورشی فراز و فرودهایی را طی کرده است هم در ساختار و هم در محتواها دچار تغییر و تحولاتی شده است و این هم به اقتضای شرایط نظام و انقلاب بوده است.
طبیعتاً دهه ۶۰ موفق‌ترین دهه نه تنها امور تربیتی بلکه کشور ما بوده است؛ به این دلیل که در اوج مبارزه بودیم؛ در اوج مبارزه با تفکرات مکاتب مختلف در فضای دانش‌آموزی بودیم، در اوج فعالیت سازمان‌های مختلف و همینطور در اوج جنگ بودیم و طبیعتاً نقشی که آموزش و پرورش به ویژه مربیان امور تربیتی در دفاع از ارزش‌های انقلاب اسلامی و هم توسعه و ترویج آرمان‌های انقلاب و هم دفاع مقدس داشتند، یک نقش ممتاز و بی‌بدیل است و این تنها اختصاص به حوزه پرورشی نداشت. شما تمام دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی را هم که بررسی کنید می‌بینید آن دوران، دوره اوج شکوفایی از این منظر بوده که خودش را در این مقطع نشان داده است.
فارس: روند فعالیت امور تربیتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کاظمی: شما در دهه دوم انقلاب می بینید که فعالیت‌های پرورشی و تربیتی به لحاظ رویکردهای کلی نظام و حکومت که متوجه سازندگی کشور شد، این حوزه هم طبیعتا مشمول ایجاد یک سری زیرساخت‌هایی از نظر سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای فعالیت‌های پرورشی شد و رویکرد در واقع به این سمت حرکت کرد و شاهد راه‌اندازی کانون‌ها و اردوگاه‌ها و دارالقرآن‌ها هستیم و زیرساخت‌های اساسی در این حوزه آماده شده و بعد هم در دهه‌های بعد، تربیت سیاسی و اجتماعی برای حضور و مشارکت پرشور و بانشاط دانش‌آموزان و نهادینه شدن بعضی از حوزه‌های مختلف در ساحت‌های تربیتی، اولویت قرار گرفت.
می‌بینید در دهه بعد، شوراهای دانش‌آموزی و مجلس دانش‌آموزی شکل گرفت و اینها باعث شد که در حوزه تربیت سیاسی و اجتماعی، به لحاظ ضرورتی که نظام و انقلاب ما در آن دوران داشت، برنامه‌ریزی بیشتری داشته است و این تغییر رویکردها در حوزه تربیتی را کاملا می‌توانید رصد کنید.
در شرایط اوایل دهه چهارم هم به هر حال شکل‌گیری هسته‌های مشاوره، مراکز مشاوره و رویکرد توانمندسازی دانش‌آموزان ایجاد شد؛ توانمندسازی به لحاظ کم شدن فعالیت‌های گروهی و تیمی به دلیل غالب شدن فضای مجازی در فضای تربیتی بود؛ این آسیبی است که در کل جامعه می‌توانید ببینید.
فارس: یعنی رویکرد مهارت آفرینی دانش آموزان را در راستای گسترش فضای مجازی در جامعه و بین خانواده ها در پیش گرفتید؟
کاظمی: می بینید که ارتباط کلامی، ارتباط گروهی و همخوانی گروهی در خانواده‌ها به شدت کم شده است و اکثراً مشغول و سرگرم در فضای مجازی هستند و شاید بسیاری از مسائل و مشکلات را از این طریق رتق و فتق می‌کنند و این یک آسیب‌هایی دارد که طبیعتاً ممکن است بعضی از مهارت‌های دانش‌آموزان را کاسته باشد.
رویکرد مهارت‌افزایی از جمله رویکردهایی است که در دهه جدید انقلاب و در دهه پنجم حتماً دنبال می‌کنیم و به عنوان اولویت اول خودمان با توجه به اقتضائات انقلاب در دستورکار ماست.
فارس: نگاه و رویکرد شما در مجموع در امور تربیتی چیست؟
کاظمی: رویکرد مهارت‌آفرینی، توسعه و ارتقای توانمندی‌های دانش‌آموزان، کاهش و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ایجاد روحیه امید و نشاط بین دانش‌آموزان از جمله رویکردهای ماست و همچنین طبیعتاً آن چیزی که می‌تواند به عنوان منشور تربیتی ما در این دهه مورد توجه قرار گیرد، بیانیه گام دوم مقام معظم رهبری است که هم ظرفیت‌ها و هم دستاوردها را نشان داده است و هم جهت‌گیری‌هایی که در آن مسیرهای تحقق یک آینده درخشان حرکت کنیم، نشان دادند.
فارس: در این فراز و فرود امور تربیتی مشکلاتی هم وجود داشته است، این مشکلات در این دوره شامل چه چیزهایی است؟
کاظمی: غافل نشده‌ایم؛ به هر حال در این گذری که در تاریخ امور تربیتی پشت سر گذاشتیم و الان طی می‌کنیم، مشکلاتی را هم داریم، طبیعتاً معاونت پرورشی با کمبود شدید نیروی انسانی مثل همه بخش‌های آموزش و پرورش مواجه است.
سال‌ها می‌شود به حوزه تربیتی و پرورش نیرو تزریق نشده است. ما امروز فقدان مربیان باانگیزه و توانمند و به روز را کاملا می‌بینیم و دلیلش این است که ما با کاهش شدید اعتبارات و منابع مالی مواجهیم و برای سرمایه‌گذاری روی نیروی انسانی و توانمندی آن به هر حال هزینه‌ها و امکانات زیادی لازم است.
امروز ما هم با کمبود امکانات و هم کمبود نیروی انسانی و کمبود منابع برای توانمندسازی نیروی انسانی و حتی زیرساخت‌ها مواجهیم.
امروز در دهه پنجم انقلاب که فضای مجازی، فضای حاکم و قالب بر فضای خانواده و جامعه و مدرسه شده است، باید زیرساخت‌های لازم را در اختیار آموزش و پرورش قرار گیرد اما متأسفانه می‌دانید وزیر آموزش و پرورش پروژه سیناروبیک و این پلتفورم را برای ایجاد زیرساخت پیگیری می‌کند اما به هر حال آموزش و پرورش نتوانسته است با همه کمبود اعتباراتی که دارد این را آماده کند؛ البته تلاش می‌کنیم که ان‌شاءالله این زیرساخت‌های استفاده از فضای مجازی در کشور به ویژه در حوزه آموزش و پرورش شکل گیرد و ما بتوانیم از این فضا هم استفاده کنیم.
این مشکلات و کمبوداتی است که نمی‌شود منکر شد. به هر حال ما باید کلیت قضیه را ببینیم، اما من معتقدم با وجود همه کمبودها، با وجود همه چالش‌ها، آموزش و پرورش حرکت رو به جلویی داشته است. موفقیت‌هایی که نظام به دست آورده است، شما نمی‌توانید محصول کار آموزش و پرورش ندانید. طبیعتا سهم آموزش و پرورش در بسیاری از دستاوردها بالاست.
به هر حال تربیت نسل جوانی که امروز از دستاوردهای انقلاب دفاع می‌کنند، حتماً قسمتی سهم مربیان زحمتکش حوزه تربیتی و فرهنگی است و امیدواریم این حوزه هم از نظر نیروی انسانی و هم از نظر کمی ـ کیفی و هم از نظر منابع مالی تقویت شود که طبیعتاً ما بدون این منابع نمی‌توانیم گام‌های موفقی را برداریم.
فارس: یکی از نقدها که به معاونت پرورشی می‌شود این است که تقریبا اکثر دانش‌آموزان در کلان‌شهرها تلفن همراه دارند و وارد مدرسه می‌کنند؛ آموزش و پرورش نتوانسته است از این تهدیدها به عنوان فرصت استفاده کند و نتوانسته است آنها را کنترل کند و نتوانسته است از ظرفیت امور تربیتی استفاده کند؟
کاظمی: آسیب‌های اجتماعی را جلوی خود بگذارید و به هر حال اولویت‌های آنها مشخص شده است، مثلا اگر مهمترین آسیب جامعه امروز، بیکاری است، آموزش و پرورش چه سهمی دارد؟ اگر مهمترین آسیب جامعه امروز اعتیاد است، آموزش و پرورش چه سهمی دارد؟ اگر مهمترین آسیب جامعه بعضی از رفتارهای پرخطر است، آموزش و پرورش چه سهمی دارد؟ ما نباید تمام آسیب‌ها را متوجه این حوزه کنیم.
واقعاً چقدر امکانات به حوزه پرورشی و فرهنگی دادید که این همه مطالبه از آموزش و پرورش دارید؟ آموزش و پرورش که امروز حق‌التدریس معلمان را نمی‌تواند به موقع پرداخت کند، آموزش و پرورش که ۱۰۰ هزار مربی پرورشی کم دارد، آموزش و پرورش که ۳۰ هزار مشاور کم دارد.
سهم ما را مشخص کنید؟ ما چقدر در افزایش طلاق در این کشور سهم داریم؟ اینها باید مشخص شود. به میزان امکاناتی که به افراد می‌دهیم باید از آنها توقع و مطالبه داشته باشیم.
فارس: برخی میگویند چطور می‌شود در اوایل انقلاب آدم‌هایی وارد عرصه می‌شوند که از جان و دل مایه می‌گذارند؟ اما الان نگرش ها در این جوزه انقدر فرق کرده باشد؟
کاظمی: شما همان زمان جنگ را نگاه کنید چند درصد مردم در عرصه جنگ حضور داشتند؟ من معتقدم همین الان و در همین شرایط هم جوانان ما، نسل جوانی که به هر حال آموزش و پرورش بیشترین سهم را در تربیت آنها دارد، بنا به فرمایش مقام معظم رهبری به مراتب آماده‌تر از جوان‌های دهه ۶۰ برای دفاع از آرمان‌های انقلاب و نظام است.
چه جوری باید اثبات کنیم که کار می‌کنیم؟ و چگونه آموزش و پرورش ثابت کند که با کمبود امکانات نسبتاً موفق بوده است، البته با آرمان‌ها فاصله زیادی داریم.
فارس: یک چیزی که مطرح می‌شود این است که برنامه‌های تربیتی خیلی نخ‌نماست. از قدیم‌الایام یک‌سری برنامه‌هاست که تکرار می‌شود.
کاظمی: اصلا اینگونه نیست. شما وقتی می‌گویید باید آمار دهید. مصداق دهید؛ نقد این است که فرد بنشیند، اشکالات را بگوید و پیشنهادات سازنده بدهد، من استقبال می‌کنم از هر نوع نقدی که پیشنهاد اجرایی مناسب به همراه دارد.
فارس: چند ضعف که به مدیریت تربیتی نسبت دادند شامل شعارزدگی، ضعف ساختارهای عملیاتی، نگاه کارمندی، فقدان پژوهش‌های میدانی است، چقدر این موارد را قبول دارید؟ چه پاسخی به افرادی که شما را نقد می‌کنند، دارید؟
کاظمی: ممکن است بعضی از نقدها درست باشد. بسیاری از این نقدها را به کل نظام آموزشی می‌توانید نسبت دهید ماند معلمان بی‌انگیزه؛ قطعا ممکن است در بعضی از بخش‌های تربیتی، این اشکالات را ببینید و باشد ولی کلیتاً اینگونه نیست. به هر حال، ما یک انتظاراتی داریم. ممکن است خروجی تعلیم و تربیت ما با توجه به سرمایه‌گذاری‌هایی که می‌کنیم و انتظاراتی که داریم، با هم همخوانی نداشته باشد. این حرف کاملاً درستی است و همیشه هم در طول تاریخ هم همین‌گونه بوده است.
به هر حال تربیت کار سختی است و سخت‌ترین کار، کار تربیتی است، اما خدمت شما عرض کنم، به نظر من، نقدی درست است که مشکلات یک مجموعه را در کنار آن نقد ببینیم؛ مثلا وقتی یک مجموعه‌ای مثل حوزه پرورشی ۱۰۰ هزار مربی پرورشی کم دارد. وقتی زیرساخت‌ها مثل کانون‌ها و دارالقرآن‌ها سال‌ها یک کسی یک ریال به آن کمک نمی‌کند که مثلاً اینها بازسازی و به روزآوری شود.
تا الان من که دارم عرض می‌کنم تخصیص حوزه ما اندک بوده است. معلوم است نمی‌توانیم به بخشی از موفقیت‌ها که مورد انتظار ماست دست پیدا کنیم. نقد باید دقیقاً مشخص باشد. با توجه به امکانات و ظرفیت‌هایی که وجود دارد این نقد را داشته باشیم.
اولاً نوع نگاهی که مردم ما در ابتدای انقلاب داشتند ممکن است فضا یک مقدار متفاوت شده است، حتی این فضا مقایسه‌اش با اول انقلاب درست نیست. به هر حال ابتدای انقلاب و اوج انقلاب بود. شور همه مردم فراگیر بود. اینکه رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند «جونان امروز به مراتب آماده‌تر از جوان‌های دهه ۶۰ برای دفاع از آرمان‌های انقلاب و نظام هستند» برای این است که جوانی که جنگ را ندیده، انقلاب را ندیده در فضای سنگین مجازی و هجمه‌ها و فضای سنگین دشمن، خودش را حفظ می‌کند، معلوم است که این آماده‌تر و محکم‌تر است و راسخ‌تر است.
فارس: برخی کلیپ‌ها در فضای مجازی منتشر می‌شود که دانش‌آموزان در مدارس با آهنگ در حال شادی هستند؟ این را می‌پسندید؟
کاظمی: ما تعریفی که از فعالیت‌های نشاط‌آور داریم با تعریفی که ممکن است عموم جامعه داشته باشد متفاوت است. ما در حوزه معاونت پرورشی و فرهنگی، اصلاً اینگونه نیست که به سمت موسیقی برای ایجاد نشاط برویم. ما ایجاد یک فضای معنوی در مدرسه را یک فعالیت نشاط‌آور می‌دانیم، فعالیت گروهی و توسعه تشکل‌ها را یک فعالیت نشاط‌آور می‌دانیم، چرا ظلم می‌کنیم و فعالیت‌های نشاط‌آور را به موسیقی و آهنگ محدود می‌کنیم. ما چنین نگاهی نداریم.
فارس: یعنی شما با این کلیپ‌هایی که از فضای مدارس در فضای مجازی منتشر شده است، مخالفید؟
کاظمی: ما صددرصد با محدود کردن و تمرکز بر این فیلم ها، به عنوان یکی از مصادیق نشاط‌آور هم مخالفیم و هم تأیید نمی‌کنیم، این برداشت نادرستی است که ممکن است فردی از فضای آموزش و پرورش داشته باشد که اینها تأیید نمی‌شود، بلکه برخورد می‌شود.
فارس: برخی میگویند چه ایرادی دارد بچه‌ها شادی کنند؟ تحرک دانش‌آموزان چه ایرادی دارد؟
کاظمی: تعریف شادی یک چارچوب عقلی و شرعی دارد. ما شادی را در چارچوب عقل و شرع در فضای مدارس تعریف می‌کنیم، دنبال می‌کنیم، ترویج هم می‌کنیم و مخالفت نداریم، اما هر نوع شادی که خارج از این چارچوب باشد، مخالف هستیم و برخورد هم می‌کنیم. گاهی اوقات یک ناهنجاری در مدرسه می‌بینید مثلاً یک موسیقی در مدرسه پخش شده و بچه‌ها می‌رقصند، کجای آن شادی است؟ این شادی نیست.
فارس: رویکرد شما یک رویکرد نشاط‌آور بوده است؟ درست است؟
کاظمی: 100 درصد. اصلاً یکی از سیاست‌ها و استراتژی‌های ماست.
فارس: چقدر توانستید این استراتژی خودتان را محقق کنید؟
کاظمی: در حوزه فرهنگی و تربیتی برای اینکه بگوییم چقدر محقق کردیم دو تا رویکرد می‌توانیم داشته باشیم، یکی رویکرد کمی است که بگوییم این برنامه و... نشاط‌آور را اجرا کردیم. فرض کنید تلاش کردیم فعالیت‌های ورزشی، تربیت بدنی در قالب حیاط پویا به عنوان فعالیت نشاط‌آور توسعه پیدا کند. فرض کنید فعالیت سرود همگانی با برافراشته شدن پرچم جمهوری اسلامی و تئاتر در مدارس شکل بگیرد. فعالیت‌های اردویی افزایش پیدا کند. اینها فعالیت‌های نشاط‌آور ماست.
بحث بعدی، کیفی است. اینکه برنامه‌ها چقدر در دانش‌آموزان نشاط درونی ایجاد کرده است، باید کار پژوهشی انجام داد. لزوماً هر آدم رقاصی شاد نیست. لزوماً هر آدمی که می‌خندد، شاد نیست و هر آدمی که طنز بازی می‌کند شاد نیست، شادی یک امر درونی است که با ابزار مختلفی ممکن است ایجاد شود. فکر می‌کنم حس خوبی که یک انسان، یک دانش‌آموز بعد از اینکه کار خیر، فعالیت گروهی و اجتماعی، سیاسی خوب انجام می‌دهد، نشاط و شادابی درونی ایجاد می‌شود. مثلاً ببینید وقتی بعد از زیارت امام رضا(ع) می‌رویم، چقدر بانشاط و سبک باشیم.
اول باید تعریف شادی را برای جامعه مخاطب تعریف کنیم؛ دانش‌آموزی که می‌رقصد ولی بعد افسرده است، این چه شادی است؟
فارس: اتفاقاتی در مدارس می‌بینیم از تنبیه بدنی تا از صحبت معلم فیلم می‌گیرند و پخش می‌شود در فضای مجازی؛ یک بستر غیر تربیتی ایجاد شده است، شما چه کردید؟
کاظمی: اینها اقدامات غیراخلاقی است که در فضای مجازی در ابعاد مختلف ممکن است شکل بگیرد. ممکن است با یکی صحبت خصوصی شود، ضبط کنند و پخش شود. به هر حال ببینید. رفتارهایی که یک معلم به ناحق و نادرست دارد، بسط و نشر آن در فضای مجازی یک کار غیرتربیتی است و بدآموزی است و حتی قبح بعضی از مدارس را می‌شکند.
شاید کارهای غیراخلاقی که امروز در فضای مجازی شکل می‌گیرد، از این دست فراوان است. حتی کلام و سخن افراد را تقطیع می‌کنند. حتی جعل می‌کنند و این مسائل و آسیب‌هایی است که فضای مجازی دارد بدون اینکه یک پیوست‌های قانونی باشد برای کسانی که پاسخگو باشند یا کسی تعقیب و پیگیری کند.
ما نیاز داریم به الزامات قانونی برای سلامت فضای مجازی که متأسفانه این هم وجود ندارد و فقدان مهارت‌های افراد و دانش‌اموزان به ویژه برای فضای مجازی باعث شده است که یک سری آسیب‌های بیشتری متوجه این حوزه شود.
بالاخره مشکلات زیادی ممکن است به حوزه پرورشی وارد باشد، هم در ساختار، برنامه و محتوا. آموزش و پرورش به طور کلی اگر در سرجمع نگاه کنیم، مسیر خوبی را دارد طی می‌کند به ویژه در این دوره که شکوفایی آموزش و پرورش در سیاستگذاری است و سند تحول بنیادین را به عنوان نقشه راه آموزش و پرورش در دهه آینده و آینده پیش‌رو داریم و همه همّ و غم مسؤولان آموزش و پرورش برای پیاده‌سازی سند تحول بنیادین است، ما امروز بیانیه دوم مقام معظم رهبری به عنوان منشور تربیتی مقام معظم رهبری و آموزش و پرورش سرلوحه کار خود قرار می‌دهیم و ضمیمه سند تحول بنیادین می‌کنیم تا بتوانیم سهم آموزش و پرورش را در موقعیت‌های ملت ایران بالا ببریم.
فارس: امسال ماجرای مدرسه معین خلأیی را در امور تربیتی ایجاد کرد؛ البته می‌دانم مدرسه غیردولتی است اما چرا به وجود آمد؟
کاظمی: اولاً مدرسه دولتی و غیردولتی نمی‌بینیم، ما در برابر همه مدارس باید پاسخگو باشیم و برای ما یکی است. مسئله مدرسه معین آنگونه که مطرح شده بود، نبود یعنی واقعیت امر آنگونه نبود.
فارس: اما نگرانی در خانواده‌ها ایجاد کرد
کاظمی: آسیب فضای مجازی بود. اشکالاتی و ضعف‌های نظارتی در جذب و گزینش افراد وجود داشت. اولاً آن فرد معاون پرورشی نبود.
فارس: مگر ما معلم را از مربی امور تربیتی جدا می‌دانیم؟
کاظمی: نه یکی است. ما معلم را مربی می‌دانیم.
فارس: پس هر اقدامی حتی از سوی معلم باید کنترل شود. می‌خواهم بگویم چه کار می‌کنید که این اتفاقات واقعا روی ندهد؟
کاظمی: یک در جذب نیروی انسانی دقت بیشتری کنیم. در آموزش و تربیت نیروی انسانی همت بیشتری کنیم و نظارتمان را در فعالیت ها و اجرا در مدارس بالا ببریم.
فارس: حرف آخر و خبر خوش
کاظمی: از زحمات خالصانه مربیان و معاونان امور تربیتی متشکرم که در سخت‌ترین شرایط این پرچم را برافراشته نگه می‌دارند؛ امور تربیتی یادگار شهیدان رجایی و باهنر و مورد تأکید مقام معظم رهبری است؛ از شما که پل ارتباطی بین ما و مردم هستید و به زیبایی ضعف‌ها و مشکلات را منعکس می‌کنید، سپاسگزارم و تلاش می‌کنیم این اشکالات را که در قالب نقدها مطرح می‌شود کم کرده و برطرف کنیم و امیدواریم در کنار نقدها پیشنهادات خوب شما و جامعه مخاطب را داشته باشیم.