چه کسی نوروز را پایه‌گذاری کرد؟

 نوروز سه هزارساله پس از گذر از فراز و فرودهای بسیار همچنان در فرهنگ ایرانیان می درخشد، این آیین اسرار آمیز علاوه بر درونمایه سراسر نشاط و سرزندگی، دربردارنده پیام ها و کارکردهای بسیار است.

مورخان آغاز پیدایش جشن نوروز این کهنسال ترین رسم باستانی را به جمشید، چهارمین پادشاه پیشدادی ایران نسبت داده‌اند، سنگ‌ نگاره‌ های باقی ‌مانده از دوران هخامنشی نشان‌ دهنده آیین نوروز در تخت ‌جمشید است.

این آثار نمایشی از تقدیم هدایا از جانب اقوام و ملل تابع هخامنشیان به حضور پادشاه است، در این زمان حکایت های مختلفی در فلسفه نوروز آمده است، برخی محققان بر این باورند جمشید به فرمان اهورامزد به جنگ با اهریمن پرداخت و از آنجا که پس از نابودی او بار دیگر شادمانی و برکت به زندگی مردم برگشت و هر درختی که خشک شده بود سبز شد مردم آن روز را 'نوروز' یا 'روز نوین' خواندند پس از آن این رسم برای ایرانیان جاودانه شد.

برخی گفتند جمشید در جهان سیر می‌ کرد، هنگامی که به آذربایجان رسید، با تاج و تخت بر بلندای نقطه‌ای در مشرق جای گرفت و پس از آنکه روشنایی آن تاج و تخت در هنگام طلوع خورشید مردمان را خیره کرد و آن روز را روز نو خواندند و جشن گرفتند.
گروهی دیگر معتقدند خداوند در اولین روز از ماه فروردین کار خلقت انسان و سایر مخلوقات را به پایان رساند و انسان برای سپاسگزاری و قدردانی از خداوند به نیایش و شادمانی پرداخت، همچنین برخی نزول فروهر‌های درگذشتگان به زمین در روز اول فروردین را مترادف با نوروز دانسته‌اند.

فروهرهای درگذشتگان پاک بر اساس کتاب اوستا، در اول فروردین(ماهی که متعلق به فروهران) برای احوالپرسی از اقوام خود به زمین می‌ آیند و با دیدن مسرت و شادمانی بازماندگان از اهورامزدا برای آنان طلب خیر و رحمت می‌کنند.
بازماندگان پیش از آمدن فروهرها به نظافت و خانه ‌تکانی منزل پرداخته و آماده پذیرایی از آنان می‌شوند. اسناد تاریخی حاکی از آن است در دوران ساسانی، عید نوروز را بین 6 تا 30 روز برگزار می‌ کردند و روز ششم فروردین یا نوروز بزرگ را 'خرداد روز' می ‌نامیدند.
پادشاهان ساسانی نیز در دربارهای خود آیین ‌های نوروز را با شکوه‌ خاصی برگزار می‌ کردند، شاه در پنج روز اول یا 'نوروز عامه' به رفع حاجت ‌های مردم می‌ پرداخت، سپس 'نوروز خاصه' یا نوروز بزرگ را که از روز ششم فروردین آغاز می ‌شد به خود و نزدیکانش اختصاص می داد.
نوروز که سمبل عظمت و شکوه ایرانیان شناخته شده بود حالا به گفته مورخان در سراسر دوران اسلامی، حتی در زمان خلفایی که اعتنایی به این آیین ها نداشتند، برپا می شد. از سوی دیگر آگاهی فرمانروایان اموی و عباسی از آیین‌ هدیه دادن به حاکمان، گرایش فرمانروایان عرب به برگزاری نوروز را به دنبال داشت و سرانجام کاهش قدرت و نفوذ عرب‌ها بر دولت‌های ایرانی، ایجاد حکومت‌های مستقل مانند صفاریان و سامانیان همچنین تعلق خاطر پادشاهان ایرانی‌نژاد به اجرای سنت های ایرانی، نوروز و جشن های مرتبط با آن را احیا کرد تا اینکه با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع، برخی از آداب اسلامی با آیین‌های نوروزی درآمیخت و تلاش عالمان شیعه در جمع‌آوری احادیث و روایات اهل بیت (ع) در رابطه با نوروز، بر رونق بیشتر این جشن افزود.

*نوروز، چکیده خرده فرهنگ ها

آئین های نوروزی در این تحول طبیعی، به گفته 'علی بلوکباشی' جدا و متفاوت از یکدیگر در سه مرحلۀ زمانی نمود می یابند، وی در کتاب خود با عنوان 'نوروز: جشن نوزایی آفرینش' نقل کرده است: نخستین مرحله، در روزهای پایانی سال که دورۀ وداع با سال کهنه و استقبال از سال نو و آمادگی برای گام نهادن به یک دورۀ زمانی تازه است، این دوره با خیزش جمعی مردم در آئین های پلشت زدایی و پاک سازی فضای زیست و راندن و نابود کردن دیوان واهریمنانی که در سیاهی ها و آلودگی های محیط زندگی لانه کرده اند، همراه است.

کنش های مردم در آیین پاک سازی و وداع نمادین با سال کهنه و سیاهی ها و آلودگی های آن با 'خانه تکانی'، گَند زدایی، معطر کردن فضای خانه، تطهیر و نو کردن جامه و اسباب واشیای زندگی ، آتش افروزی و آتش بازی، تجلی می یابند.

وی ادامه می دهد: دومین مرحله، دورۀ 12 روزه آغازسال نو در فروردین است که از زمان تحویل سال آغاز می شود که یک دورۀ انتقالی میان سال کهنه و سال نواست، اوقات مردم بیشتر در جمع خانواده و با خویشان و دیدار با یکدیگر می گذرد، گستردن 'خوان نوروزی'، آب بازی و آب پاشی به یکدیگر، رفتن به خانه های خویشاوندان و آشنایان و دید و بازدید یکدیگر، نوروزانه یا عیدانه و عیدی دادن، و بازی هایی ویژه مانند تخم مرغ بازی پسران و مردان، از چشمگیرترین کنش های آیینی این دوره انتقالی هستند.
سومین مرحله به گفته این نویسنده، روز سیزده فروردین، روز پایان دوره آستانه ای دوازده روزه و بیرون آمدن از آن و آماده شدن در بازپیوستن به زندگی نوین نظم و سامان یافته است.

در این روز نظم و قرارهای زندگی اجتماعی و الگوهای رفتاری معمول وعادی مردم برهم می خورد و آشوب و آشفتگی هایی فضای زندگی را می آکند، بازنمای برجستۀ روز ' سیزده به در'، بازگشت و باز پیوستن انسان به طبیعت وجوهره طبیعی خود است، مردم در این روز خانه ها را رها می کنند و به طور دسته جمعی به در و دشت می روند و تمام روز را در باغ و بوستان، و در کنار سبزه و آب روان و چشمه سارها می گذرانند.

از مهم ترین شاخصه های رفتارهای نمادین مردم در این روز، درآب افکندن سبزه های رویانده نوروزی، گره زدن سبزه به دست دختران دمِ بخت، خوردن آش رشته و باقلا پلوی پخته شده در دشت و صحرا، پای کوبی و نوشکامی و سرگرم شدن با بازی ها و نمایش هایی مانند تاب خوردن دختران و زنان، کشتی پهلوانی، جنگ ورزا و اسب دوانی و بازی های برد و باختی هستند.

بیشتر بخوانید : 

به چند حاجی‌فیروز نیازمندیم

امسال ماهی قرمز نخرید!

در بخش دیگری از این کتاب آمده است: هر یک از عناصر شکل دهندۀ آیین های نوروزی به گونه ای در ساختار فرهنگیِ زندگی مردم و هویت بخشی به آنان نقش داشته اند، البته نقش و اثر گذاری آنها در جامعه ها و پاره فرهنگ های گوناگون و در مقاطع تاریخی مختلف متفاوت بوده است، در میان این آیین ها، مناسک پاک سازی و تطهیر به هنگام استقبال از سال نو، گستردن خوان نوروزی و جمع شدن افراد خانواده به دور آن در هنگام سال تحویل، دید و بازدیدها، به در و دشت رفتن و به طبیعت پیوستن مردم در سیزده نوروز و گذراندن یک روز با شادی و شادکامی در طبیعت، از برجسته ترین رفتارهای این مجموعه از آیین ها درهویت سازی فرهنگی و ایجاد پیوندهای همبستگی و یگانگی در میان افراد خانواده و جامعه و زمینه ساز یک زندگی سالم و پرنشاط برای افراد جامعه بوده و هنوز هم هستند.

این نویسنده در بخش دیگری از کتاب خود آورده است: درمیان رفتارهای نمادینِ مربوط به جشن نوروز گستردن 'خوان نوروزی' بیش از همه نقش کلیدی و محوری ایفا می کند که می توان دو نقش و کارکرد مهم و اساسی تصور کرد. یکی نقش روان اجتماعی که با باورمندی به فرود آمدن روان ایزدان و درگذشتگان به ضیافت نوروزی، و نشستن آنها بر سر خوان با صاحبان سفره و تبرک کردن و برکت بخشیدن به سفره خانواده تحقق می یابد.

کارکرد دیگر، کارکرد اجتماعی آن در گردآوردن اعضای خانواده به دورهم و بر سریک سفره است، ایرانیان هرجا که باشند، در سفر یا حَضَر، و در راه دور یا نزدیک به هر طریقی که بتوانند پیش از تحویل سال به خانه هایشان باز می گردند و با پدر و مادر و همسر و فرزند و خواهر و برادر و افراد دیگر خانواده بر سر سفرۀ نوروزی می نشینند و تحویل سال نو را با هم جشن می گیرند.
بنابر باورهای عامه، اگر کسی در سر سال تحویل درخانه و بر سر سفره نوروزی حضور نداشته باشد، تا آخر سال از خانه و خانواده دور و آواره، و از یاری خدا و فَرَوَرها و دعای خیر روان درگذشتگان محروم خواهد بود.

ظهور تسامح و تساهل

کارشناس میراث فرهنگی در این خصوص معتقد است نوروز بهترین نشانه هویت ایرانی است.
محیط طباطبایی در گفت و گو با ایرنا افزود: همزیستی افراد با زبان ، گویش و نژاد های مختلف درکنار همدیگر یکی از جلوه های هویت ایرانی است است که در نوروز به بهترین شکل انعکاس می یابد.
وی اظهارداشت : تسامح و تساهل ایرانیان را در هیچ پدیده فرهنگی دیگری همچون نوروز نمی بینیم.
وی تصریح کرد : سفره نوروز نیز نشان از این ویژگی دارد زیرا که تکاثر آیین ها در نوروز باعث شده هر قومیتی طبق سنت ها و برداشت های خود از نوروز چیزی به این سفره اضافه کند.
وی با بیان اینکه سفره نوروز به همه ایرانیان اعم از مسلمان، مسیحی، زرتشتی ، کرد ، لر ،ترک وغیره متعلق است، افزود: گستره این سفره به پهنه جهانی است که همگان در اطراف آن از ظرفیت بالایی برای صلح و با هم زیستن بهره می گیرند.

بازخوانش یک تمدن

یک پژوهشگر علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به ایرنا گفت: نوروز بازخوانش یک تمدن از عهد اسطوره ای تا دوران معاصر است
حسینعلی قبادی افزود : نوروز دعوت انسان برای بازگشت به خویشتن ، درک همزاد پندارانه انسان با عالم پیرامون و دعوت به فطرت است. به گفته وی توانمندی تمدن سازان ایران خلق نوروز را به دنبال داشت.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا نوروز با وجود این دگرگونی ها پایدار مانده و به دست ما رسیده است اظهارداشت: اگر بپذیریم که علت های پایداری یک پدیده باید ریشه در جنس عواملی داشته باشد که آن را به وجود آورده اند درمی یابیم که تمدن ایرانی توانست توانمند باقی بماند چرا که نوروز باقی مانده است .

او نوروز را یکی از بزرگترین شاخص های تمدن ایران دانست و اظهارداشت :انتخاب روز اول فروردین برای نوروز نشانه سلیقه و فرهیختگی ایرانیان است که با اعتدال گرایی آنها گره خورده است.

وی 'ظرفیت های انسانی نوروز ،گسترش عواطف و سرمایه سازی در حوزه تبادل عاطفه انسانی'، 'کارکرد تربیتی اخلاقی نوروز'، 'جهانی سازی ایران و انتقال عظمت '،' جنبه جهان شمولی فرهنگ ایرانی به دیگران'را از کارکردهای نوروز دانست.
قبادی 'اصالت قوم ایرانی' ، 'نشان یکپارچگی و وحدت بخشی هویت ایرانی'،'قدرت انتخاب تمدنی '، ' نشان دهنده تلفیق عناصر نوروز در فرهنگ ایرانی اسلامی '، 'ظرفیت معنوی نوروز' ،'کارکرد اجتماعی ' و 'مظهریت سلامت افزایی ' را به عنوان سایر کارکرد های نوروز نام برد.

نوروز، انسجام اجتماعی

کارشناس ارشد جامعه شناسی در گفت و گو با ایرنا، اظهارداشت: آغاز تکاپوی دسته جمعی از چند روز مانده به نوروز و تقسیم کارها، تلاش برای نو شدن، خرید های گروهی، دید و بازدیدها، اهتمام به دور هم بودن، سرزدن به خانواده های داغدار، عیدی دادن، مسافرت و تلاش برای از بین بردن کدورت ها در نهایت همبستگی اجتماعی را تقویت می کند.
پریا صالح نژاد افزود: یکی از مهم ترین کارکردهای نوروز نشاط افزایی فردی و اجتماعی است و اهمیت این مساله هنگامی که جامعه افسرده مدام در رکود به سر می برد دو چندان می شود. این جامعه شناس اضافه کرد: کارایی فردی و جمعی در جامعه ای که تحرک و نشاط در آن به اندازه کافی ایجاد می شود بالاتر خواهد بود و نوروز انعکاس این حقیقت است.
به گفته وی نوروز به عنوان جشن مشترک اقوام مختلف ایران، در بر دارنده مفاهیم مهمی مانند وحدت و همدلی است.

 تحرک اقتصادی نوروز

کارشناس مطالعات فرهنگی معتقد است نوروز از دیرباز تا زمان حاضر حتی در سخت ترین تنگناهای مالی، مظهر جوشش و تحرک اقتصادی بوده است.
امیر صمدی در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه کارکرد اقتصادی نوروز را می توان از 2 منظر تحلیل کرد، افزود: نوروز و فرصت گردشگری و مسافرت در آن بستر قدرتمندی ایجاد کرده است که توسعه مشاغل موقتی و تمرکز روی صنعت توریسم را به دنبال داشته است.
وی افزود: اقبال عموم مردم برای خرید اقلام مرتبط با این آیین همچنین تولید و پیدایش کالاهای جدید و متنوع نوعی چرخه اقتصادی موقت را در این ایام رقم می زند.
به گفته وی گرچه امروزه مشکلات اقتصادی و گرانی بر روی این کارکرد اثر مستقیم گذاشته است، اما نوروز همچنان از ظرفیت بالایی برای خلق ایده های اقتصادی و کسب سود برخوردار است.

آیینی فراتر از مرزها

به عقیده پژوهشگران نوروز علاوه بر ایران در بسیاری از کشورها نیز جشن گرفته می شود.جغرافیای نوروز دربردارنده کشورهایی همچون بالکان، قزاقستان، تاتارستان، سودان، قفقاز، هند، پاکستان، بنگلادش، نپال و غیره می شود. همچنین کشورهایی مانند مصر و چین، جشن هایی مشابه مراسم نوروز دارند.
این آیین باستانی در میان اقوام گوناگون با وجود تشابه، در بعضی از سنت ها با هم تفاوت دارد. برای نمونه در افغانستان روز نخست نوروز، سفره هفت میوه می چینند، اما در ایران، سفره هفت سین می اندازند. در این دو کشور که تقویم هجری خورشیدی به کار برده می شود، نوروز، روز آغاز سال نو به شمار می رود، اما در کشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویم میلادی متداول است، نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می شود اما روز آغاز سال نیست.
مردمان ازبکستان در این میان به منظور برگزاری نوروز از دو تا سه ماه پیش فعالیت های خود را در این زمینه آغاز می کنند. جشن نوروز در هند همان 'جشن هولی' به شمار می رود که به مدت 50 روز در فصل بهار برپا می شود.
مردم چین بر پایه آیین های کهن در زمان شب عید نوروز، کاغذهای سرخ رنگی را به شیشه ها و چارچوب پنجره ها نصب می کردند، آنها اعتقاد داشتند، این کاغذها می تواند روح شیطان را از خانواده یشان دور کند، اینک این سنت با اندکی تغییر همچنان برپا می شود.
نوروز در ترکیه تا نخستین سال های تشکیل جمهوری در این کشور برگزار می شد اما به مرور این مراسم اهمیت پیشین خود را از دست داد و تنها در منطقه های کردنشین و بخشی از نواحی شمال، برگزار می شد تا آن که دولت ترکیه در این سال ها برگزاری این عید را به صورت رسمی اعلام کرد.
بسیاری از مردم پاکستان نیز مراسم نوروز را برگزار می کنند، بیشتر پاکستانی ها نوروز را 'عالم افروز' می نامند که حکایت از علاقه مندی مردم این کشور به این آیین دارد.عید باستانی نوروز در میان روس ها از اهمیت بسزایی برخوردار است و آنان این آیین را به عنوان عید آغاز بهار و شکوفایی دگربار طبیعت ارج می نهند.
اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﻻی ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز در میان کشورهای گوناگون جهان سبب شد تا مجمع ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ، اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث ارزﺷﻤﻨﺪ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ را در ﭼﻬﺎرم اﺳﻔﻨﺪ 1388 ﻫﺠﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 23 ﻓﻮرﯾﻪ 2010 ﻣﯿﻼدی ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻋﻼم کند و ﻣﻨﺸﺎء اﯾﺮاﻧﯽ آن را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ بشناسد و در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺛﺒﺖ برﺳﺎﻧﺪ.
پس از این امر، هر ساله همایشی با نام جشن جهانی نوروز با شرکت سران کشورهایی که این آیین بزرگ را پاس می دارند، برگزار می شود. هفتم فروردین 1389 خورشیدی نخستین دوره این همایش در تهران برگزار شد و این شهر عنوان «دبیرخانه نوروز» را به خود اختصاص داد. هر ساله یکی از این کشورها، میزبانی این جشن را بر عهده می گیرند.

نوروز، سپری در برابر تهاجم فرهنگی

استاد تاریخ در گفت و گو با ایرنا با اشاره به تشابه های فرهنگی ایران با کشورهای اطراف منطقه، بیان داشت: برگزاری سنت نوروز به عنوان یک مراسم فرهنگی در ایران با دیگر کشور های منطقه به ویژه کشورهای آسیای مرکزی تفاوت دارد، در کشورمان، نوروز بیشتر جنبه تعطیلات به خود گرفته است؛ هر چند نباید از نظر دور داشت که مراسمی همچون سفره هفت سین، دید و بازدید و دیگر مراسم نیز انجام می شود، به همین دلیل مراسم نوروز تا میزانی از آیین پارسی ایرانی فاصله اندکی گرفته است، باید گفت نوروز آداب و رسم و رسومی دارد که با به جای آوردن آن نتیجه های مثبت در فرد و اجتماع ایجاد می کند.
حسن شجاعی مهر افزود: در کشورهایی مانند تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان که با ایران مناسبات فرهنگی دارند، نوروز با تغییر آنچنانی روبرو نشده است و مراسمی که در هنگام نوروز در این کشورها برگزار می شود، بیشتر شبیه نوروز ایران باستان و نخستین سده های ورود اسلام به کشور است.
وی خاطر نشان کرد: در کشورهای دیگر نوروز با تعطیلی همراه نیست؛ بلکه نگاه آنها به نوروز به عنوان یک فستیوال یا جشنواره بزرگ فرهنگی است که مردم در یک یا دو روز از نوروز در میدان شهر یا اطراف شهر و روستای خود جمع می شوند و هر فردی به اندازه توان خود و هر آنچه که در بضاعت دارد، با خود خوراکی به آنجا می آورد و تمامی مردم از غذاهای هم استفاده می کنند، زیرا اعتقاد آنها بر این است که هر چیزی که در این جشنواره میان مردم تقسیم شود، خوش یمنی و خیر و برکت به همراه می آورد. به گفته وی سنت هایی که در عید در کشورهای اطراف برگزار می شود، شکل گیری ارتباط های اجتماعی میان افراد جامعه را به همراه می آورد.

این استاد دانشگاه افزود: در کشورهای اطراف عیدی دادن حالتی نمادین و بیشتر جنبه معنوی دارد تا آن که به مقدار عیدی و جنبه مادی آن توجه شود، آنچه در این زمینه از اهمیت برخوردار است، بُعد خیر و برکت این مقوله در زندگی به شمار می رود.
شجاعی مهر در ارتباط با حمایت هایی که از نوروز در دیگر کشورها می شود، بیان داشت: نوروز به صورت یک جشنواره ملی- دولتی درآمده است زیرا دولت ها برای این آیین، هویتی خاص قائل هستند، به همین علت این سنت برای آنها جنبه هویتی پیدا کرده است.

وی تصریح کرد: از آنجا که در ایران از احیای فرهنگ اسلامی- ایرانی سخن گفته می شود و کشور در برابر تهاجم فرهنگی قرار داد، بایستی نوروز به شکل ویژه ای برپا شود و مسئولان مربوطه در برگزاری هر چه باشکوه تر آن بکوشند، انتظار می رود که شبکه های اجتماعی که اینک نقش مهمی در آگاهی رسانی به افراد جامعه دارند، به بررسی ماهیت و فلسفه نوروز در جامعه بپردازند و در این امر به آگاهی بخشی بپردازند.

منبع: ایرنا