سکولار چیست؟

پیشرفت علوم ، رشد فکری ، رسیدن بشر به تکامل عقلی و تکامل علمی،ابتدا در جهان مسیحیت، و سپس در جهان اسلام، نظریه ای مبنی بر محدودیت قلمرو دین، بنام سکولاریسم مطرح شد، که رسالت اصلی دین را تنها در قلمرو فردی و معنوی بشر خلاصه میکرد، و مسائل اجتماعی را خارج از دایره دین می دانست؛ اکنون در جامعه ای در حال گذار ما ،این نظریه به قوت تمام طرح شده و ما شاهد این مباحث در رسانه ها و نشرات می باشیم این بحث از آن جهت اهمیت بیشتری پیدا می کند که جامعه ما از نظر سیاسی، حکومت های ناموفق چون مجاهدین و امارات اسلامی طالبان را سپری کرده است، و مردم خاطره خوش از اداره سیاسی آنها که از نام اسلام و نمادهای دینی استفاده کردند، ندارند و در این زمان، اسلام در جهان تروریست پرور خشونت طلب معرفی شد.در چنین اوضاعی، سکولاریسم و نظریه محدود بودن قلمرو دین دوباره مطرح شده است.

سکولاریسم چیست؟

همزمان با تعریف سکولاریسم، و برای روشن شدن مفهوم سکولاریسم، ما ناچاریم که واژه های مرتبط بحث مثل« سکولار» ، «سکولاریزاسیون» ، «لائیک و لائیسیزم» ، و«دین» را هم توضیح دهیم زیرا توضیح و تفسیر این واژه و فهم درست از آن به تنهای اگر میسور و مقدور باشد،بازهم در«اصل بحث » نیاز به فهم درست واژه های مرتبط داریم.

1. سکولار

سکولار، «دنیوی ، مادی ، غیر مذهبی، طرفدار دنیوی شدن امور، و آنچه به این جهان تعلق دارد و به همان اندازه از خداوند ،الوهیت و معنویت دور است»، معانی و کاربردهای هستند که در کتب لغت برای واژه ی سکولار گفته شده است.
در اصطلاح: سکولار وصف است و کاربردی صفتی دارد؛ انسان، جامعه ، فرهنگ ، حکومت ، علم و غیره به آن توصیف می شود مانند انسان سکولار، جامعه سکولار و حکومت سکولار

2- سکولاریسم

در لغت: سکولاریسم به معانی زیر آمده است: « نا دین محوری»، «نا دین مداری» ، «نا دین باور» ، «دنیا زدگی» و «اعتقاد به این که قوانین آموزش و سایر امور اجتماعی به جای آن که بر مذهب مبتنی گردد بر داده های علمی بنا شود»

ریشه ای سکولاریسم واژه ای لاتینی secularis مشتق از seculum به معنای « نیا» یا « گیتی» در برابر « مینو» است. و مفهوم کلاسیک مسیحی آن نقطه ای مقابل ابدیّت و الوهیّت است. و سکولاریسم با لحاظ تبار لغوی خود همان مخالفت با تعلیم شرعیّات و مطالب دینی است. مثلا secular laws به معنای قوانین عرفی، و secular mysticism به معنای عرفان ناسوتی است. در زبان انگلیسی متضاد secular (دنیوی و عرفی) واژه ای sacred( مقدس و دینی) است)
در اصطلاح: سکولاریسم عبارت است از گرایشی که طرفدار و مروّج حذف، یا بی اعتنایی و به حاشیه راندن نقش دین در ساحت های مختلف حیات انسانی از قبیل سیاست، حکومت، علم، عقلانیّت، اخلاق و... است. فرهنگیان و آشنایان به تاریخ فلسفه غرب ، سکولاریسم را در فارسی با معادل دقیق که بتواند بار معنای درست و دقیق آن را داشته باشد. ابداع نکرده اند با این وجود به اعتقاد نویسنده کتاب« فرهنگ واژه ها» ، « دنیا گرایی»، « دنیا زدگی»،«جدا انگاری دین و دنیا»، «عرفی گرایی» و... را برای این مفهوم گسترده به کار می برند.
پسوند «ism» در انگلیسی نشان دهنده مکتب است و پشتوانه ای ایدئولوژیکی دارد مانند humanism (مکتب اصالت انسان) ، liberalism (مکتب آزادی خواهی) و secularism (دنیا گرایی) نیز اسمِ یک مکتب و ایدئولوژی است با طرز فکر ویژه ای که برای سکولاریزه کردن جامعه و جدا انگاری دین و دنیا طرح نقشه و برنامه دارد ، و برای رسیدن به آن هدف تلاش می کند.

3. سکولاریزاسیون

با تعریفی که از سکولار و سکولاریسم کردیم اجمالا معنای سکولاریزاسیون نیز روشن می شود
سکولاریزاسیون ( (actionفرایند ، عمل ، یا جریانی است که در طی آن شؤنات سیاسی، اجتماعی و اخلاقی جامعه دیانت زدایی و قداست زدایی می شوند و در این فرایند مظاهر دینی در جامعه کمرنگ و به تدریج حذف و یا کاهش می یابد و بدون حضور دین به تدبیر امور پرداخته می شود. برای این واژه در فارسی «عرفی شدن» دنیوی شدن» ، «دیانت زدایی» ، و «قداست زدایی»[3] و « جدا انگاری دین و دنیا» به کار رفته است.بریان ویلسون می گوید:
اگر بخواهیم جدا انگاری دین و دنیا را به اجمال تعریف کنیم می توانیم بگوییم: فرآیندی است که طی آن وجدان دینی، فعالیت های دینی و نهاد های دینی، اعتبار و اهمیت اجتماعی خود را از دست می دهند؛ و این بدان معنا است که دین در عملکرد نظام اجتماعی به حاشیه رانده می شود و کارکرد های اساسی در عملکرد جامعه با خارج شدن از زیر نفوذ و نظارت عواملی که اختصاصا به امر ماورای طبیعی عنایت دارند، عقلانی می گردد.

4- لائیک و لاﺋیسیزم

واژه ای لائیک ((Laic به معنای جدا از دین، یا دین جدا، و واژه ای لاﺋیسیزم( Laicism ( به معنای دین جدا گری، یا دین جدایی، و واژه ای لاﺋیتی به معنای عامه مردم غیر روحانی، عموم، نا حرفه ای ها و مردم ساده است. لائیک معادل سکولار، و لاﺋیسیزم معادل سکولاریسم است. واژه های لائیک و لاﺋیسیزم در فرهنگ و محاوره ای فرانسوی زبانان، و واژه های سکولار و سکولاریسم در فرهنگ و زبان انگلیسی زبان ها معروف است.

تفاوت سکولار و لائیک:

برخی از جامعه شناسان میان لائیک و سکولار فرق نهاده و بر این عقیده اند که لائیک وصف حکومت در جامعه ای است که فرهنگ عمومی آن سکولاریزه نشده است و دین در آن جامعه ، مورد احترام و اهتمام است؛ مانند آنچه در ترکیه مشاهده می شود.ولی سکولار وصف حکومت در جامعه ای است که فرهنگ عمومی آن نیز سکولاریزه شده و در نتیجه میان حکومت و باور دینی مردم ناسازگاری وجود ندارد.
ژان پل ویلم در این باره چنین گفته است: لائیک سازی (یا انفصال دین از سیاست ) و سکولارسازی دو واژه ای تقریبا پیچیده ای هستند که اولی برای فرانسه زبان ها آشناست و دومی برای انگلیسی زبانها .
ژان بوبرو (Jean Bauberot) سعی داشت تا با ایجاد لابراتوار اختصاصی« تاریخ و جامعه شناسی تفکر لائیک» نظر دهد که باید از لحاظ مفهومی بین لائیک سازی ( کوشش در جهت انفصال دین از سیاست ) و سکولارسازی ( دنیوی و ناسوتی ساختن دین ) تفاوت گذاشت.
لائیک سازی با تنش های روشن بین نیروهای اجتماعی ( دینی، فرهنگی، سیاسی، نظامی ) مرتبط است که می توانند جنبه ای یک منازعه ای علمی به خود بگیرند؛ در این صورت هدف از این کار تسلط بر دستگاه حکومت( و یا حد اقل ایجاد نفوذ قومی بر آن ) می شود، تا به عنوان بازیگر اجتماعی پا در صحنه گذاشته و راه حلی را که در مرحله ای اول به دین به عنوان یک نهاد اجتماعی مربوط می شود ارائه داده و یا حتی تحمیل کند. اما در سکولارسازی ، تغییر و تعویض های اقتصادی سیاسی ، دینی و علمی می توانند در هر زمینه ای تنش های درونی ایجاد کنند اما بین تغییرات درونی دین و تغییرات اجتماعی دیگر، ناهنجاری های شدید و خطرناک وجود ندارد. بدین صورت دین می تواند در تعامل با زمینه های دیگر، خود را تغییر داده اصلاح کند، یا این که دامنه ای ادعاهای اجتماعی خویش را محدود سازد به طوری که تا حدی از دست دادن استیلاء و تفوق اجتماعی خویش را مشروعیت بخشد و یا حتی در پاره ان از مواقع، در تحریک آن سهیم باشد از چنین منظری کشور دانمارک یک کشوری لائیک نیست اما سکولار است. مذهب لوتری، مذهب رسمی آن جاست و در عین حال جامعه ی مدنی آن جا از قید هرگونه قیمومیت دینی آزاد است. در حالی که ترکیه نمونه ای یک کشور لائیک است که سکولار نشده است. دین اسلام هرچند که به عنوان دین رسمی کشور لغو شده است، هنوز هم نفوذ بسیاری در زندگی اجتماعی آن سرزمین دارد.
به طور قطع ، سکولار(دنیوی)سازی را باید یک تغییر و تحول اجتماعی- فرهنگی کلی دانست که به محدودیت «نقش نهادی و فرهنگی دین منجر می شود و دین مقدار زیادی ااز قدرت اجتماعی خویش را از دست می دهد.»

5. دین

از آنجا که سکولاریسم در تقابلی با « دین » مطرح شده است در اصل این که آیا جامعه نوین دنیا گرا شده است یا در معرض دنیا گرایی قرار گرفته است بستگی به تعریف ما از دین دارد که دین را چگونه تعریف کنیم؛ در عام ترین تعریف، دین مکاتب چون کمونیسم و اومانیسم را نیز فرا میگیرد. روشن است در چنین کاربردی هیچ گونه تعارض و تقابلی میان سکولاریسم و دین وجود ندارد.چنانکه همیلتون نیز گفته است برخی چنان تعریف جامع و فراگیری از دین می کنند که همیشه چیزی باقی می ماند که دین به شمار آید. برای چنین نویسندگانی دنیا گرایی امکان ناپذیر است.
و نیز دینی که توسط عقل و تجربه و بر اساس نیاز های انسان، که علم جدید پاسخ گویی آن نیست، تعیین شده و تعریف می شود و فقط به بعد معنوی و امر قدسی دین توجه شده است ، تبعا مسائل اجتماعی ، سیاسی و غیره را از حیطه دین خارج می دانند، با تفکر سکولاریسم تقابل ندارد.
تنها تعریفی از دین با سکولاریسم تقابل و ناسازگاری آشکار دارد که از منابع درون یک دین بدست آید مثلا وقتی انسان به منابع دین اسلام مراجعه میکند، به این نکته مهم پی می برد که تمام مسائل ، احکام و دستورات عملی به نحو شایسته بیان شده است و همه ابعاد بشری را مد نظر قرارداده است این تعریف به دست می آید که« دین مجموعه از عقاید و دستورات عملی در زمینه ای احکام و اخلاق است» و این تعریفی از دین را سکولاریسم برتافته نمی تواند.
در هر حال مقصود ما از دین در این بحث دین اسلام است بدیهی است دین اسلام با دیگر ادیان- به ویژه ادیان وحیانی مشترکات بسیاری دارد ولی آنچه آنرا از دیگر ادیان متمایز میسازد این است که کتاب مقدس این دین، قرآن کریم، وحی الهی است که بدون هیچ گونه تغییر و تحریفی باقی مانده است. مطابق این کتاب مقدس، دین رسالتی فراگیر در حیات بشری دارد و بدون آنکه به قلمرو دانش و خرد دست اندازی کند و مجال را بر آنها تنگ نماید ابعاد گوناگون زندگی انسان را مشمول تعالیم و احکام هدایتگرانه ای خود می داند بر این اساس دین اسلام روشن ترین تقابل را با سکولاریسم خواهد داشت.

جمع بندی

1. از معنای سکولار و مشتقات آن معنای مشترک به دست می آید که همان اندیشه ای جدا انگاری دین و دنیا و تلاش در جهت کاهش قدرت دین و حذف آن از جامعه است. و فرایندی دنیوی کردن و سکولاریزه کردن جامعه علاوه بر دنیوی کردن امور موجب پیدایش حکومت سکولار می شود.

2. در توضیح معنای لائیک و لائیزیسم روشن شد که تقریبا این دو معادل مفهوم سکولار و سکولاریسم است؛ هر دو(سکولار و سکولاریسم، لائیک و لائیزیسم) به معنای جدای دین از دنیا و امور اجتماعی مشخصا جدای دین از تدبیر امور اجتماعی و سیاست است و هر دو وصف حکومت است با این تفاوت که لائیک وصف حکومتی است که مردم آن دیندار است و هنوز دین در جامعه نقش دارد و از احترام برخوردار است. ولی سکولار وصف حکومتی است که جامعه سکولاریزه شده است ولو دین از نظر حکومت رسمی باشد ولی چون جامعه سکولاریزه شده است دین به عنوان یک نهاد اجتماعی نقشی ندارد و نمی تواند داشته باشد.

3. با توجه به مراد ما از دین و با توجه به تفاوت لائیک و سکولار این نتیجه مهم گرفته می شود که فرایند لائیک سازی اهمیت کمتر از سکولاریزه کردن را دارد زیرا حکومت لائیک پشتوانه ای در جامعه ندارد ولی با سکولاریزه شدن جامعه، حکومت سکولار شکل میگیرد و حکومت سکولار ضرر بیشتر به دین و نهادهای آن می زند و تقابل و تضاد با دین بویژه باسلام دارد. متأسفانه در تمام جوامع اسلامی، و با شدت، قدرت و سرعت هرچه بیشتر جریان سکولاریزه کردن در جامعه های دینی اجرا می شود اینکه چه زمان شروع شد خود سری دراز دارد. ولی درد ما این است که حتی بعضا فرهنگیان دینی در نوشته های خود ناخواسته به جریان فوق کمک می کند در حال که اندیشه ناب ما ، اعمال ما ، جامعه ما ، و فرهنگ ما دینی است و اینان آشکارا با سکولار تعارض و تضاد دارد.

بیشتر بخوانید

- «معنویت به جای دین»؛ طرحی در خدمت سکولاریسم

منبع : آفتاب نیوز