درباره ایمنی‌درمانی سرطان چه می‌دانیم؟
ایمنی‌درمانی فصل جدیدی از روش‌های مقابله با سرطان را در تاریخ پزشکی گشود و امروزه به‌قدری مقبولیت و معروفیت پیدا کرده که در کشورهای پیشرو در علوم پزشکی هرساله سرمایه‌های تجاری، پژوهشی و ملی بسیاری به آن اختصاص می‌دهند.
عطیه کاشف، پژوهشگر ژنتیک مولکولی در دانشگاه علوم پزشکی بُن آلمان در روزنامه شرق نوشت: «پیشرفت تکنولوژی‌های زیستی و علم ژنتیک دنیای پزشکی را متحول کرده است. یکی از شاخه‌های پزشکی که بسیار از این تحولات بهره‌مند شده، انکولوژی (سرطان‌شناسی) است.
سرطان در اساس یک بیماری ژنتیکی است و هرچه دانش ما در زمینه ژنتیک و سازوکارهای مولکولی این بیماری گسترش می‌یابد، به‌دنبال آن روش‌های درمانی هم دقیق‌تر و مؤثرتر می‌شوند؛ برای مثال در سال‌های اخیر ایمنی‌درمانی در سرطان، رشد و موفقیت چشمگیری داشته و برای اولین بار راه درمان هدفمند و دقیق بدخیمی را بر اساس یافته‌های مولکولی به جامعه پزشکی معرفی کرده است. ایمنی‌درمانی فصل جدیدی از روش‌های مقابله با سرطان را در تاریخ پزشکی گشود و امروزه به‌قدری مقبولیت و معروفیت پیدا کرده که در کشورهای پیشرو در علوم پزشکی هرساله سرمایه‌های تجاری، پژوهشی و ملی بسیاری به آن اختصاص می‌دهند. در آمریکا ماه ژوئن را زمانی برای اطلاع‌رسانی عمومی دراین‌باره نامیده‌اند و مؤسسه تحقیقات سرطان در هر روز از این ماه به توضیح و معرفی یک موضوع درباره ایمنی‌درمانی می‌پردازد؛ اما ایمنی‌درمانی چیست و چطور کار می‌کند؟
دستکاری هدفمند و تقویت سیستم ایمنی بدن در جهت مبارزه با سرطان را ایمنی‌درمانی می‌گویند. این کار به روش‌های مختلفی انجام می‌شود که به طور عمده عبارت‌اند از: آنتی‌بادی‌های هدفمند، واکسن‌های ضدسرطان، تزریق سلول‌های ایمنی مهندسی‌شده، ویروس‌های مهاجم به تومور، پروتئین‌های التهابی و محرک پاسخ ایمنی و تنظیم‌کننده‌های کلیدی پاسخ ایمنی. ایمنی‌درمانی نمونه‌ای از درمان زیستی است؛ یعنی استفاده از سلول‌ها و سازوکارهای طبیعی و تغییر آنها در راستای رسیدن به هدف درمان. از آنجا که سیستم ایمنی بدن ما بسیار دقیق و حافظه‌مند کار می‌کند، می‌توان با دستکاری هدفمند آن علیه سلول‌های سرطانی، این دقت و حافظه را به سمت درمان مؤثر و پایدار هدایت کرد. در آلمان و سایر کشورهای پیشرو در ایمنی‌درمانی، این روش‌ها به‌عنوان اولین خط درمان برای بسیاری از سرطان‌ها به کار می‌روند. همچنین به عنوان روش ترکیبی و تکمیلی به همراه سایر روش‌های رایج (پرتودرمانی، شیمی‌درمانی و جراحی) به کار می‌روند. با این حال تمام بیماران به ایمنی‌درمانی جواب نمی‌دهند و کیفیت پاسخ به درمان هنوز در بین بیماران مبتلا به یک سرطان مشخص، ناهمگون و نامشخص است و شناخت مکانیسم‌های مقاومت به درمان همچنان یکی از داغ‌ترین موضوعات تحقیقات علمی سرطان در دنیاست.
سابقه ایمنی‌درمانی به یک مشاهده علمی در اواخر ۱۸۹۰ میلادی برمی‌گردد. یک جراح سرطان به نام دکتر «ویلیام کالی» دریافت که وقتی باکتری‌ها را به بافت سرطانی تزریق می‌کنند، در بعضی از بیماران بهبودی حاصل می‌شود. این مشاهده البته در زمان دکتر «کالی» مورد توجه قرار نگرفت و فراموش شد، اما دخترش «هلن کالی ناتس» برای بررسی و پژوهش بیشتر روی این یافته‌ها، پژوهشگاهی تأسیس کرد که تا به امروز فعال و پیشرو در پژوهش‌های علمی ایمنی‌درمانی سرطان در آمریکاست. امروزه می‌دانیم که تزریق باکتری‌ها به بافت سرطانی باعث تحریک پاسخ ایمنی و ترشح پروتئین‌های التهابی و محرک ایمنی‌زایی در محل عفونت می‌شود که در مبارزه با سلول‌های سرطانی مؤثرند. از میان روش‌های رایج ایمنی‌درمانی در سرطان، دو روش متمرکز بر تنظیم‌کنندگی کلیدی پاسخ ایمنی و به‌کارگیری سلول‌های ایمنی مهندسی‌شده، تاکنون اقبال و موفقیت بیشتری یافته‌اند. در سال ۲۰۱۸ جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی به دو پژوهشگر علمی که دو سازوکار تنظیم‌کنندگی کلیدی پاسخ ایمنی به سرطان را شناسایی کردند، اهدا شد؛ «جیمز آلیسون» از دانشگاه تگزاس آمریکا برای شناسایی CTLA۴ و «تاسوکو هونجو» از دانشگاه کیوتوی ژاپن برای شناسایی PDL۱-PD۱. فعال‌شدن سلول‌های ایمنی T در گرو فعال‌شدن گیرنده‌های CTLA۴ و PD-۱ روی این سلول‌هاست و سلول‌های سرطانی با استفاده از آنتی‌ژن‌های خودی، از خودشان محافظت کرده و از فعال‌شدن واکنش ایمنی سلول‌های T جلوگیری می‌کنند. این دو مکانیسم به بیان ساده سازوکارهایی از ایمنی طبیعی بدن هستند که سلول‌های خودی و سالم را از حمله ایمنی محافظت می‌کنند، اما سلول‌های مهاجم و سرطانی از این سازوکار به نفع بقای خود و فرار از حمله سلول‌های ایمنی استفاده می‌کنند.
داروهایی که به روش تنظیم‌کنندگی کلیدی پاسخ ایمنی سرطان را بهبود می‌دهند، در واقع جلوی این مکانیسم محافظتی را می‌گیرند و کلید پاسخ ایمنی را برای حمله به سلول‌های سرطانی روشن می‌کنند. پژوهش‌های تازه نشان داده‌اند که پروفایل ژنتیکی بیماران می‌تواند در انتخاب روش درمانی کمک مؤثری باشد و تومورهایی با جهش‌های مشخص ژنتیکی به یک روش درمانی خاص بهتر جواب می‌دهند. در روش دیگری با به‌کارگیری سلول‌های ایمنی انطباق‌یافته، از سلول‌های ایمنی طبیعی بدن استفاده می‌شود که در محیط آزمایشگاه مهندسی می‌شوند تا برای حمله به آنتی‌ژن‌های خاصی روی سلول‌های سرطانی مجهز شوند. سپس سلول‌های مهندسی‌شده به بدن بیمار تزریق می‌شوند و به‌طور دقیق و مؤثر با سرطان مبارزه می‌کنند.
البته ایمنی‌درمانی مانند هر روش دیگری عوارض جانبی‌ای هم دارد که در بین بیماران مختلف و در شرایط مختلف بسیار متفاوت‌اند. به‌طور مثال واکنش‌های التهابی، خستگی و عوارض گوارشی ازجمله عوارض جانبی شناخته‌شده هستند اما آنچه استفاده از ایمنی‌درمانی را با وجود عوارض جانبی و هزینه‌های بالای آن همچنان نسبت به روش‌های قدیمی درخور توجه و مقرون‌به‌صرفه می‌کند، قدرت درمان اختصاصی و پایدارتر در بیماران است. با این که داروهای متعددی برای ایمنی‌درمانی سرطان تاکنون تولید و وارد بازار جهانی شده‌اند، باید در نظر داشته باشیم که به‌کارگیری و پیگیری این روش درمانی به تخصص و سرمایه‌گذاری در حوزه سلامت ملی و بخش خصوصی نیاز دارد.
به نظر می‌رسد ما در ایران هنوز آمادگی تخصصی و اقتصادی کافی برای بهره‌گیری از این روش‌ها را نداریم. رئیس انجمن رادیوتراپی انکولوژی ایران سال گذشته در مصاحبه‌ای با ایرنا خبر از آغاز آزمایشی ایمنی‌درمانی در برخی مراکز پزشکی ایران داد اما هنوز نمی‌دانیم چند درصد از بیماران سرطانی در ایران به این روش دسترسی دارند و چه برنامه‌های تحقیقاتی و اجرائی‌ای برای گسترش ایمنی‌درمانی سرطان در ایران در نظر گرفته شده است. امید است که مردم ایران هم به‌زودی از دستاوردهای نوین علمی در درمان سرطان بهره‌مند شوند و همراهی پژوهشگران علمی، متخصصان سرطان‌شناسی، ایمنی‌شناسی و ژنتیک پزشکی را در پیشرفت و شکوفایی ایمنی‌درمانی در ایران هم شاهد باشیم.