شکوه تعزیه در قودجان خوانسار + عکس

تابناک جوان:

ادیانگردی علاوه بر جست و جوی اماکن مرتبط با ادیان و گشت و گذار در آنها، شامل یافتن زمان و مکان اجرای آئینها و مناسک و برنامه های مرتبط با ادیان نیز میگردد. اما بر خلاف مکانها که همیشه حاضرند و به جز معدودی که محدودیت بازدید دارند، در تمام ایام سال قابل دسترسی اند، این برنامه ها را فقط باید سر موعد خاصشان سراغ گرفت، چرا که در روزهای دیگر اثری از آن نمیتوان یافت، مگر صحنه ای خالی از اجرا.

آنچه امروز بدان میپردازیم آئین و مناسک دینی نیست، اما محل تلاقی هنر و مذهب است و بنابراین برای یک ادیانگرد، جذاب و تماشایی.

بهرام بیضائی در کتاب نمایش در ایران، در تعریف تعزیه چنین می نویسد: «شبیه گردانی» یا «شبیه خوانی» یا «تعزیه» نمایشی بوده است در اصل بر پایه ی قصه ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و خصوصاً وقایع و فجایعی که در محرم سال 61 هجری در کربلا برای امام حسین (ع) و خاندانش پیش آمد، ولی به زودی گسترش یافت و همه ی جنبه های داستانی و تفننی فرهنگ توده را شامل شد [تا آنجا که ما شاهد تعزیه ای با نام تعزیه مضحک و محتوای حامل خرافات و تحریفات هستیم که چنان که از نامش بر می آید پارادوکسی در خود دارد و به جای گریه مایه ی خنده ی حضار است.]

تعزیه خوانی تقریباً در تمامی استان های کشور اجرا می شود اما تعزیه ی بعضی استانها معروف تر از سایرین است مانند استانهای سمنان، اصفهان، بوشهر، مرکزی، تهران، مازندران، قزوین، آذربایجان ها، کرمان، یزد، خوزستان، فارس، زنجان و خراسان رضوی.

علی بلوکباشی معتقد است: «در ساخت و ترکیب اجرایی نمایش آئینی تعزیه خوانی و صورت بیانی و داستان گزاری وقایع تعزیه، عاملهای فرهنگی دیگری [به غیر از خود ماجرای کربلا] تأثیر داشته اند. سنّت نمایش واقعه ی «مصائب میترا» در میان ایرانیان مهرپرست، سرگذشت غم افزای زریر در جماسه ی «یادگار زریران» و برگذاری آئین «سیاوشان» یا مراسم سوگواری سالمرگ سیاوش در جامعه ی بخارا و مراسم عزاداری هر ساله ی مردم در سالگرد واقعه ی کشته شدن رهبر مذهبی مغان، اسمریس به دست داریوش هخامنشی، به احتمال فراوان از رفتارها و آئین های قدسیانه ای بوده اند که در شکل دادن و اجرای نمایش آئینی تعزیه خوانی و نشان دادن مصائب قدیسان شیعه نقش مهم داشته اند».

غیر از اینها اشاره هایی به مراسمی شبیه به تعزیه در دوره ی آل بویه و نیز در میان دیلمیان موجود است اما آنچه مبرهن است -بر اساس اسناد تاریخی- انسجام و تقویت این سنّت به عصر صفویه بازمی گردد (در سفرنامه های مستشرقین و سیاحانِ این دوره به دفعات شاهد شرح تعزیه خوانی ها هستیم. برای مثال میتوانید به سفرنامه تاورنیه فرانسوی، سلامون انگلیسی و ون گوک هلندی مراجعه کنید).

تعزیه خوانی در دوران قاجار به ویژه دوره ی ناصرالدین شاه به اوج خود می رسد و ما بنایی عظیم چون «تکیه دولت» را داشته ایم که به دستور سلطان صاحب قران، در ابتدا به قصد اجرای تئاتر ساخته شد اما بعد از مخالفتهای بسیار به «تکیه» تبدیل، و جهت برپایی تعزیه تخصیص داده شد. تکیه دولت در شکوه و عظمت هم پایه ی تماشاخانه های عظیم اروپای آن زمان بوده است. «تعزیه گردانان تکیه دولت می کوشیدند تا فضای صحنه های برخی از مجالس را پر هیجان و کم و بیش نزدیک به واقعیت نشان دهند. مثلاً شبیه جبرئیل را لباس حریر میپوشاندند و بال و پر به او می آویختند و به هنگام فرود آمدن او از آسمان، او را با طنابی از بالای چادر یا بام خانه ی مجاور پایین می آوردند. یا مثلاً در تعزیه ی بلقیس و سلیمان، آوردن حجله ی عروس از آسمان را توسط دیوان با فرود آوردن حجله با ریسمانهایی چند به زمین نشان می دادند.»

به بازیگرانِ تعزیه «شبیه» یا «شبیه خوان» گفته می شود. معین البکا نیز حکم کارگردان این نمایش را دارد که هم به نسخ و اشعار و هم به موسیقی این برنامه مسلط است.

شبیه خوانان معمولاً به دو دسته ی «اولیا خوان و اشقیا خوان» یا «موافق خوان و مخالف خوان» تقسیم میشوند که چنانکه از نام ایشان پیداست، دسته ی اول نقش ائمه اطهار و خانواده و یاران ایشان را بر عهده دارند و دسته دوم، نقش معاندین و دشمنان ایشان را. در این میان اصطلاحی تحت عنوان «زن خوان» نیز وجود دارد که عبارت است از مردانی که نقش زنان اهل بیت همچون حضرت زهرا (س)، حضرت زینب (س)، سکینه و ... را داشته اند و یا نفش زنان گروه مقابل را نظیر جعده همسر امام حسن مجتبی (ع)، هند جگرخوار، دختر یزید و ... . زن خوانان یا زن پوشان چهره ی خود را در پس روبنده  ی سیاه یا سبز از چشم بینندگان پنهان میکنند.

در اینجا شاید بی مناسبت نباشد که اشاره کنم تنها استانی که در آن زنان خود نقش بانوان ماجراها را بر عهده دارند و الحق که ستودنی و تحسین برانگیز از پس اجراها بر می آیند، استان بوشهر است (در مدخل تعزیه ی دائرة المعارف بزرگ اسلامی این موضوع علی رغم وجود ارجاعات، با شک و شبهه بسیار بیان شده است، اما به عنوان فردی که شاهد چنین مراسمی بوده ام، بر صحت وجود چنین رسمی تایید و تاکید دارم).

خوانسار یکی از شهرهای معروف در امر تعزیه است و اجرای این مراسم در این شهر قدمت زیادی دارد. در گذشته، تعزیه ها در تکیه قدیمی روستای قودجان و روستاهای دیگر این شهر برگزار می شده است. اما اکنون،گروههای تعزیه خوان حرفه ای از سوی هیات امنای تکیه قودجان در دهه آخر ماه صفر به حسینیه ی جدید با تجهیزات عالی، دعوت شده و از روز اربعین تا شام بیست و هشتم ماه صفر، هر روز در دو نوبتِ بعد از ظهر و شب دو مجلس تعزیه اجرا می کنند.

روستای قودجان در ۶ کیلومتری خوانسار و ۲۵ کیلومتری گلپایگان، در استان اصفهان واقع شده است و سابقه تعزیه خوانی در آن به بیش از 250 سال می رسد.

تعزیه خوانی در قودجان سالهاست که با به روزترین امکانات، تصویربرداری شده و شما علاوه بر امکان تهیه ی فیلمهای این مراسم با بهترین کیفیت در قالب CD  و DVD، با یک سرچ سریع و آسان در گوگل میتوانید سایت تعزیه قودجان را یافته و از طریق اپلیکیشن اینستاگرام به صورت آنلاین به تماشای اجراها بنشینید و ضمن لذت از تماشای این هنر فاخر ایرانی، دل خود را گره بزنید به صاحبانِ اصلیِ روایات و ماجراها.

در عین حال تماشای تعزیه در حسینیه سی هزار نفری حضرت ابوالفضلِ قودجان و لمس شنیداری فریاد و افغان شبیه خوانها و چکاچک شمشیرها از نزدیک، همراه با استشمام عطر اسپند و تپیدن دل در اثر نوای حماسی طبل ها و سنج ها و لرزیدن از هیجان سمّ ستوران، شور و حال خاص خود را دارد که تجربه ی حضوری آن را بیشتر توصیه میکنم.

نکته ی آخر اینکه، جدای از هتل ها و مهمانسرای جهانگردی واقع در خوانسار، وجود مهمانسرایی در کنار حسینیه حضرت ابوالفضل (ع) که به رایگان پذیرای مهمانان اباعبدالله الحسین است، مشتاقان این مراسم را از دغدغه ی شب مانی در هوای سرد این روستا می رهاند.

منابع:

بیضائی بهرام، نمایش در ایران

دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، مدخل تعزیه

تحقیقات میدانی مؤلف

متن: طیبه مالکی/عکسها: محسن ملاح