قدیمی ترین فرش جهان؛ آیا پازیریک ایرانی است؟

قدیمی ترین فرش جهان تاریخچه جالبی دارد. گفته می شود قدیمی‌ترین قالی جهان مربوط به دوره هخامنشی باشد اما کارشناسان چه می گویند؟

روز ملی فرش دستباف

فرش از اصلی‌ترین نماد‌های هویت و فرهنگ ایرانی است؛ از ۲۰ خردادماه سال ۱۴۰۱ همزمان با روز جهانی صنایع‌دستی به عنوان روز ملی فرش دستباف نام‌گذاری شده است. فرش دست‌باف ایران محصول جامعه‌ای است که از برکت تمدن و گستردگی جغرافیایی آن، نه تنها تحولات عمده و ساختاری خود را مرهون اشکال مختلف زندگی اجتماعی است؛ بلکه ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را به عنوان هنر ناب مردمی ایران متمایز می‌کند.

فرش پازیریک، قدیمی ترین فرش جهان

قالی پازیریک قدیمی‌ترین و کهن‌ترین فرش کشف شده در جهان می‌باشد که کمتر کسی در بین دوست داران قالی بافی وجود دارد که نام آن را نشنیده باشد. فرش پازیریک را می‌توان نماد تاریخ و تاریخچه هنر قالی بافی و فرش دستباف معرفی کرد که با کشف آن در کشور روسیه بسیاری از ابهامات موجود در مورد قدمت این هنر مشخص شد. اما سوالات بسیاری در مورد این قالی وجود دارد، اینکه قالی ایرانی می‌باشد یا خیر؟ ویژگی‌های این فرش و نقوش استفاده شده در آن به چه شکل می‌باشد و امروزه در کجا نگهداری می‌شود؟ این موارد از جمله مهمترین آن‌ها می‌باشد.

تاریخچه قالی پازیریک، قدیمی ترین فرش جهان

در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی بود که پیدا شدن قالی پازیریک ( قدیمی ترین فرش جهان) مانند یک بمب توجه جهان و دوست داران فرش را به خود جلب کرد و در کشور روسیه توسط سرگی رودنکو روس، به جهانیان معرفی شد.
این فرش فوق العاده در یک گور یخ زده از فرامانروایان سکایی (مردمان کوچ نشین ایرانی تبار) در منطقه‌ای از سیبری به نام رشته کوه‌های آلتای (ما بین کشور‌های روسیه، مغولستان، قزاقستان و چین) توسط رودنکو و گروهش کشف شد و علت نام گذاری این قالی به پازریک نیز منطقه کشف آن می‌باشد.
پس از پیدا شدن این فرش موضوع اصلی که باعث تعجب همگان شد، تخمین تقریبی بافت آن می‌باشد. با بررسی‌های انجام شده بر روی قالی پازیریک، تاریخ بافت این قالی به ۴۰۰ سال پیش از میلاد یعنی ۲۵۰۰ سال قبل نسبت داده شد که درک این موضوع برای کارشناسان حوزه فرش بسیار سخت بود.
پیدا شدن قالی با این قدمت و این میزان از سالم بودن؟ موضوعی که شاید از لحاظ منطقی تا قبل از پیدا شدن این فرش غیر ممکن بود. از طرف دیگر کشف قدیمی‌ترین و کهن‌ترین قالی جهان با این همه نقوش فوق العاده در منطقه‌ای به جز بین النهرین، یونان و مصر نیز نکته ویژه‌ای قالی می‌باشد.

مشخصات و مزایای فرش پازیریک قدیمی ترین فرش جهان

• از لحاظ شکل ظاهری این قالی تقریباً مربعی شکل می‌باشد و دارای ابعاد دقیق ۱.۹۸ متر در ۱.۸۹ می‌باشد.
• گره‌های استفاده شده در قالی پازریک متقارن یا همان ترکی می‌باشد.
• رج شمار آن به طور تقریبی ۳۶۰۰ گره در دسی متر مربع می‌باشد.
• جنس نخ استفاده شده در فرش پازریک نیز پشم با مرغوبیت بسیار بالا می‌باشد.
• نقوش استفاده شده در این قالی بسیار متنوع و گسترده می‌باشد.
• رنگ بندی قالب استفاده شده در این فرش دستباف، قرمز می‌باشد.
• تار این قالی اندکی کشیده شده و پودر‌های آن نیز به تعداد سه یا چهار بار بین هر دو ردیف گره پیچ شده است.
• طرحی و نوع بافت این قالی بسیار پیشرفته و کامل می‌باشد و نسبت به زمان خود اثری بی نظیر می‌باشد.
• قدیمی و کهن بودن این قالی باعث شده که آزمایشات رادیواکتیو که برای تشخیص قدمت آن بکار می‌رود نتایج متفاوتی را به همراه داشته باشد و نتوان سال بافت آن را دقیق مشخص کرد.

بیشتر بخوانید: 

• روش شناسایی سنگ های قیمتی در طبیعت ایران
• ایوان مدائن در کدام کشور است؟ تصاویر دیده نشده طاق کسری

آیا فرش پازیریک ایرانی می‌باشد؟

آیا قدیمی ترین فرش جهان ایرانی است؟ چیزی که به طور قطع می‌توان در مورد قدیم ترین فرش جهان بیان کرد، نسبت دادن قالی که ۲۵۰۰ سال از بافت آن می‌گذرد و در کوهستان‌های سیبری کشف شده است، به منطقه خاصی کمی سخت و به نوعی تنها بر اساس حدس و گمان‌ها می‌باشد و نمی‌توان هیچ نظر ۱۰۰ درصدی در مورد آن بیان کرد.
به همین خاطر ما سعی داریم در ابتدا مهمترین و اصلی‌ترین نظریه‌های کارشناسان این عرصه، چه در ایران و چه در خارج از کشور را در مورد خواستگاه این فرش را به طور خلاصه بیان کنیم:

نظریه تاریخ نویسان فرش در مورد پازریک

• سرگی رودنکو (کاشف قالی): این پژوهشگر اعتقاد دارد که قالی پازریک از لحاظ طراحی بسیار شبیه به نگاره‌های تخت جمشید می‌باشد و آن را برای انسان تداعی می‌کند.
• جنی هاسکو: یکی از بزرگترین محققان و پژهشگران بر این باور است که این قالی و نقشه آن بسیار شبیه به سایر وسایل قدیمی و کهن سیبری می‌باشد و در واقع این فرش دارای تاریخچه‌ای مربوط به همان منطقه می‌باشد، ولی شاید ایده آن از نقطه‌ای دیگر گرفته شده باشد.
• جیمز اوپی: او نیز که یکی از بزرگترین فرش شناسان معاصر به حساب می‌آید بر این باور است که فرش پازریک بافته عشایر بیابانگرد همان نواحی می‌باشد.
• دیوید استروناخ: از تاریخ نویسان برجسته بر این باور است که نقشه و طراحی اینپازریک بدون شک مربوط به ایران می‌باشد، اما این احتمال وجود دارد که عشایر همان نواحی این قالی را بر اساس یک نقشه ایرانی بافته باشند.
• علی حصاری: یکی از کارشناسان برجسته ایرانی به رد دو ایده جمیز اوپی و جنی هاسکو نظریه خود را اینگونه بیان می‌کند:

این امکان وجود ندارد که طراحی و بافت این اثر کار عشایران زمان‌های قدیم و کهن باشد، دلیل این موضوع را در پختگی و نوع طراحی پیشرفته این قالی می‌باشد که نشان می‌دهد اثر به احتمال فراوان در مناطق شهری آن زمان‌ها بافته شده است.

از طرفی دیگر در مورد جنی هاسکو نیز بیان می‌کند که وی تلاش کرده با پخش کردن طراحی و بافت این قالی به مناطق و نواحی مختلف، همه را به شکلی راضی نگه دارد، در حالی که واقعیت این نمی‌باشد.

دلایل ایرانی بودن پازریک 

نظر کارشناسان را در قسمت قبل در مورد قالی پازیریک و قدیمی ترین فرش جهان به دقت بررسی کردیم و خیلی از ما ایرانی‌ها بر این باور هستیم که این فرش در قدیم، توسط ایرانیان بافته شده و دلایلی محکمی نیز برای این موضوع وجود دارد که با هم بررسی خواهیم کرد.
۱. غنی بودن تاریخی و قدرت همیشگی ایرانیان در قالی بافی و بافت فرش دستباف. چه کشور‌ها و حکومت‌های سایر نقاط جهان قبول کنند و چه نکنند، ایران همیشه یکی از مهمترین قدرت‌های بافت فرش در زمان‌های طولانی می‌باشد و وقتی از یک قطعه تاریخی صحبت می‌شود به احتمال زیاد باید منتظر یافتن اثری از ایران باشیم.
۲. قالی پازیریک و طراحی آن بدین شکل می‌باشد که از لحاظ ظاهری بسیار شبیه به نقوش هک شده در تخت جمشید در دوران هخامنشان می‌باشد.
۳. از لحاظ رنگی نیز این قالی از رنگ‌های سرخ، نارنجی، زرد، سبز و آبی بافته شده است که جز رنگ‌های رایج در بافت فرش‌های ایرانی می‌باشند و از طرفی تم کلی فرش پازیریک از لحاظ رنگی، قرمز می‌باشد. قرمزی که در دوره هخامنشان در ایران یکی از تم‌های رنگی اصلی به حساب می‌آمد.

طرح ایرانی قدیمی ترین فرش جهان

استفاده از تصاویر حیوانی افسانه ای، شبیه به شیر بالدار – معروف به گریفین – که از حیوانات اسطوره‌ای دوران ایران باستان و من جمله دوره‌ی هخامنشی است. گوزن زرد یکی ازحیوان‌های قدیمی و بومی ایران می‌باشد که در این قالی نقش ۲۴ مورد از این گوزن‌های زرد (شاخ پهن) را مشاهده خواهیم کرد.
یکی از نقوشی که در تخت جمشید و سنگ تراش‌های آن بسیار مشاهده می‌کنیم، “اسب سوارانی می‌باشد که به طور دو نفر در میان به تناوب بر روی اسب‌ها نشسته یا در کنار آن ایستاده اند” حال جالب است بدانید به تعداد ۲۸ بار از این نقوش در حاشیه پازیریک استفاده شده است.

مستند قدیمی‌ترین فرش جهان

امیر، ولی نژاد فیلم مستندی با عنوان زیبا بافته اسرار ساخته است. پژوهشگران شباهتی زیادی در نقش‌های این قالی بانقش برجسته‌های تخت‌جمشید پیدا کرده‌اند و معتقدند به احتمال زیاد متعلق به ارمنستان کنونی یا بخش‌های شمالی ایران قدیم است.
بخش اول زیبا، بافته اسرار ماجرای شگفت‌انگیز بزرگترین کشف تاریخ فرشبافی در جنوب سیبری و در گور یخ‌زده یکی از فرماندھان مومیامی شده سکاھا، تجزیه و تحلیل «پروفسور رودنکو» کاشف قالی پازیریک بر روی اصلوب بافت و سنجیدن آھا با دیگر آثار بازیافته از آن دوران که مهمترین سند تاریخ فرشبافی از بافته‌ھای ایران ھخامنشی به شمار می‌آید را روایت می‌کند.
بخش دوم به بررسی و تحلیلی در ریتم طرح و فرم ترکیب‌بندی زینت‌بار فرش پازیریک می‌پردازد که آفرینشی است از آمیزش رنگ‌ھا با زیبایی افسونگر که گواه بر چیره‌دستی، بردباری و ھنرمندی خالق خویش دارد و تحلیلی بر اصلوب کمال‌یافته‌ی تکنیک بافت این یگانه فرش گره‌بافته‌ی دنیا که ھمچنان بعد از سه ھزار سال، در بھترین نمونه‌ھای عملی روزگار خویش شاھد آن ھستیم.
بخش سوم هم بازخوانی متن ھن‌ترین قالی دنیا به مثابه سند و کتیبه‌ای از سده پنجم قبل میلاد است؛ دورانی که در تاریخ تفکر بشری، عصر درخشش فلسفه و فرزانگی در تمدن انسانی به حساب می‌آید.

محل نگهداری قدیمی ترین فرش جهان

قالی پازیریک در حاضر در کشور روسیه و در شهر سن پترزبورگ، در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. این قالی در ابتدای کشف شدن در بخش‌هایی از آن به خاطر ارتباط مستقیم با رطوبت، پوسیدگی بالایی را مشاهده می‌کنید که البته توسط کارشناسان و متخصصان، این بخش‌ها ترمیم شده است.
در پایان نیز باید بار دیگر تاکید کرد که بسیاری از شواهد و دلایل نشان می‌دهد که قالی پازیریک بک فرش ایرانی می‌باشد، اما نباید فراموش کرد که این موضوع کاملاً حدسی می‌باشد و نمی‌توان به طور قطع در مورد فرشی که در ۲۵۰۰ سال پیش بافته شده است نظر قطعی داد.

معروف‌ترین فرش های ایران در موزه‌های جهان

• قالی اردبیل: محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، به ابعاد ۱۱.۳۸ متر طول و ۵.۳۰ متر پهنا. این قالی از مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی به دست آمده است، از نظر بافت و طرح یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است. تاروپود این قالی از ابریشم و به دست مقصود کاشانی بافته شده است.

• قالی چلسی: محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن. این قالی از این رو به قالی چلسی مشهور شده که توسط دلالی از محلی به نام چلسی، به موزه ویکتوریا و آلبرت راه یافته است. طرح‌های خیالی این قالی با بافت و کار عالی در نهایت زیبایی و اصالت ترکیب شده است. این قالی اصالت و آرامش قالی اردبیل را دارد.
• قالی شکارگاه: محفوظ در موزه هنر صنعت اتریش به ابعاد ۶.۹۰ متر طول و ۳.۶۰ متر پهنا که بین قالی‌های مشهور جهان در مقام نخست قرار دارد. در واقع برخی صاحبنظران معتقدند این قالی نفیس‌ترین قالی است که یافته شده و تنها فرشی به شمار می‌رود که تاروپود آن از ابریشم است. این قالی توسط سلطان محمد، نقاش مشهور درباره شاه طهماسب طراحی شده و بافت آن را به کاشان نسبت می‌دهند، زیرا مردم این شهر به بافتن فرش‌های ابریشمی عادت داشتند.

• قالی سراسر گل و جانور: محفوظ در موزه هنر و صنعت اتریش در وین به ابعاد ۷.۵۰ متر طول و ۳.۲۰ متر عرض. این قالی نیز یکی از نفیس‌ترین نمونه‌های موجود از گروه قالی‌های سراسر گل و جانور و جنس آن از ابریشم است.
• از دیگر قالی‌های نفیس ایران که در موزه‌های جهان نگهداری می‌شوند می‌توان به قالی نقش گلدانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، قالی نقش ترنج با گل و جانور در موزه پولدی پتسولی میلان، قالی نقش ترنج، لچک، گل و جانور و نوشته در موزه هنری متروپولیتن نیویورک و قالی ترنج و جانور و درخت در موزه‌های هنر‌های تزیینی پاریس اشاره کرد.

سوالات رایج 

در این مطلب به سوالات پرتکرار درباره قدیمی ترین فرش جهان می پردازیم.

قدیمی‌ترین فرش جهان در کدام کشور کشف شد؟

روسیه

اولین فرش ایران کدام است؟

قدمت فرش در ایران زولانی است و فرش پازیریک را معروف به فرش ایرانی می شناسند.

منابع: فرش فراهان / ایرنا