آموزش دو زبانه؛ تهدید یا فرصت

به گزارش ایرنا، دو زبانگی پدیده ای جهانی است که در اکثر کشورهای جهان وجود دارد؛ اصطلاح دو زبانگی به استفاده منظم از دو زبان و یا بیشتر اطلاق می شود که با مفهوم فردی و اجتماعی به کار می رود.
چگونگی ارتباط میان دو زبانگی و تعلیم و تربیت از موضوعات مهمی است که امروزه سیاست گذاران آموزشی، برنامه ریزان، روان شناسان، زبان شناسان و معلمان با آن مواجه هستند.
افت تحصیلی، ترک تحصیل و عملکردهای دانش آموزان دو زبانه از سویی با دو زبانگی و از جهتی با روش های متفاوت آموزش ارتباط دارد؛ استفاده از روش های تدریس یکسان به هر دو گروه تک زبانه و دو زبانه در واقع بی توجهی به تفاوت های حاصل از امر چند زبانگی است.
در شیوه های مرسوم در آموزش و پرورش ایران اغلب به مسائل دو زبانگی توجه کافی نمی شود و این عاملی مهم در افت تحصیلی و حتی کسب نتایج ضعیف دانش آموزان ایرانی در مسابقات بین المللی همچون «تیمز» و «پرز» در مقایسه با دانش آموزان دیگر کشورهاست.
مشکلات یادگیری دانش آموزان در مناطق دو زبانه علاوه بر اینکه موجب کسب نمرات پایین در دروس می شود، باعث کاهش اعتماد به نفس، نگرش منفی نسبت به خود و مدرسه، سرخوردگی، صرف هزینه های زیاد جهت جبران مشکلات پیش آمده از طرف خانواده و سیستم آموزشی، اتلاف زمان بیشتر جهت آموزش و یادگیری توسط معلمان، ترک تحصیل، از دست دادن موقعیت های اجتماعی و فرصت های شغلی نیز می شود.
منظور از دو زبانگی، تفاوت میان زبان مادری و زبان آموزش است و لذا دانش آموزی دو زبانه نامیده می شود که زبان تکلمی او غیرفارسی بوده و وی حل مشکلات شخصی را از طریق آن زبان با پدر و مادر خود مطرح کند.
یکی از راهکارهای مواجهه با این مسئله، تعلیم و تربیت دو زبانه است؛ نتایج مطالعات داخلی و خارجی در زمینه تعلیم و تربیت دو زبانه در کشورهای مختلف نشان می دهند که چنین آموزش هایی دارای نتایج مثبتی است.
به همین مناسبت نشستی تخصصی با موضوع «تعلیم و تربیت چند زبانه» در دانشگاه فرهنگیان تبریز با حضور اساتید زبان شناسی، جامعه شناسی و انسان شناسی برگزار شد که خلاصه مباحث آن در زیر ارایه می شود.

** زبان ها و گویش ها، ثروت ملی کشور است
استاد دانشگاه و مدیر گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، زبان ها و گویش های مختلف را ثروت ملی هر کشوری دانست و گفت: بر اساس این تلقی، تنوع زبانی نه تنها عامل منفی نیست، بلکه مانند تنوع زیستی یک شرط مهم رهایی از تحجر و تضمین انعطاف پذیری است.
امیلیا نرسیسیانس، احترام متقابل به ارزش های گروهی و قومی را عامل حفظ وحدت و قدرت و نیز تکامل فرهنگی برشمرد و افزود: آموزش های اجتماعی مناسب، احترام به گروه های فرهنگی و قومی مختلف، دسترسی همگانی به آموزش رسمی و استفاده از ارزش های ادبی، هنری و فرهنگی گروه های مختلف قومی در کشور از جمله عوامل یاری رسان به جامعه هستند.
وی اظهار داشت: تحقیقات انجام شده در مورد دو زبانگی در سال های گذشته مبین آن است که دو زبانگی عاملی بازدارنده برای یک کودک است و اگر کودک در محیطی دو زبانه و فرهنگی دو زبانه رشد کند، دچار ناتوانی های یادگیری و عقب ماندگی تحصیلی می شود و حتی در برخی موارد به ایجاد اختلالات زبانی و لکنت در کودکان منجر می شود؛ اما در حقیقت این تحقیقات بسیار ناقص انجام شده است.
نرسیسیانس ادامه داد: بروز مشکلات ایجاد شده در یک کودک به دلیل دو زبانگی نیست، بلکه به دلیل دو زبانه نبودن است؛ بیشتر افرادی که در خانواده و یا جوامع دو زبانه زندگی می کنند یکی از زبان ها را بهتر فرا می گیرند، زیرا در محیط خانواده با زبان مادری آشنا می شوند و به دلیل محدود بودن زندگی اجتماعی کمتر به زبان دوم صحبت می کنند. چنان چه در کشور ما گویش های غیر فارسی مثل ترکی، کردی ، ارمنی و ... بسیار زیادند.
استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: وقتی این کودکان به مدرسه وارد می شوند باید خواندن و نوشتن را به زبان فارسی یاد بگیرند، در حالی که حتی زبان شفاهی فارسی را هم به خوبی فرا نگرفته اند، بنابراین برای یادگیری خواندن و نوشتن زبان فارسی دچار مشکل می شوند.
وی تاکید کرد: پس باید در جامعه به این مساله توجه زیادی شود که کودک با همان روالی که زبان مادری را می آموزد زبان دوم را نیز فرا گیرد و از هر دو زبان توامان همچون یک ابزار ارتباطی استفاده کند.
نرسیسیانس با بیان اینکه باید حساب مردمی را که از یک یا چند زبان برای ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند با انواع قدرت‌ها جدا کرد، افزود: ما 2 نوع اشاعه‌ زبان داریم؛ از بالا به پایین که شامل برنامه‌ریزی زبانی و استفاده از اهرم‌های قدرت برای پیاده کردن یک زبان یا به زور وارد کردن واژه‌ها است؛ مدل صحیح‌تر این است که بگوییم زبان مال مردم است پس خالق آن هم باید مردم باشند تا هرجا که احساس ضعف کردند در آن دست کاری کنند و واژه‌ها و یا حتی دستور زبان را تغییر دهند.
وی برقراری ارتباط را یکی از کاربردهای زبان دانست و گفت: ما با زبان فکر می‌کنیم و کاربرد‌ آن تنها به برقراری ارتباط محدود نیست؛ یک فرد دو زبانه نیز ممکن است تحت تأثیر اجتماع با زبان دوم خود قهر یا آشتی کند.

** رابطه بین دو زبانگی و فرایند شناخت
روانشناس و استاد دانشگاه آزاد ارومیه نیز با بیان اینکه تحقیقات نشانگر آن است که رابطه مثبتی بین دو زبانگی و فرایندهای شناخت وجود دارد، اظهار داشت: نتایج پژوهش ها نشان می دهد که استفاده از زبان مادری در مدارس تاثیر مثبتی بر توانایی های آموزشی در مدارس دارد.
مرضیه عارفی با بیان اینکه آموزش به زبان مادری باعث یادگیری بهتر می شود، افزود: آموزش به زبان مادری در سنین پایین تر به شدت باعث افزایش عزت نفس دانش آموزان می شود.
وی با تاکید بر اینکه والدین در مناطق دو زبانه حتما به زبان بومی با کودک صحبت کنند، خاطرنشان کرد: مهد کودک ها و مربیان نیز حتما با زبان بومی با کودک صحبت کنند.
عارفی تاکید کرد: باید شرایطی فراهم شود که کودکان قبل از ورود به مدرسه تمرینی برای زبان مادری داشته باشند.

** رابطه زبان و هویت فردی
سرپرست مرکز پژوهشی تعلیم و تربیت کاربردی تبریز نیز با اشاره به رابطه بین زبان و هویت گفت: در دهه 1990 این مساله به یکی از چالش های اساسی برای جامعه شناسان تبدیل شد.
رضا کلانتری، فهم بهتر و اصیل تر از مفهوم هویت را مساله ای پسامدرنیته دانست و افزود: به نظر می رسد در دوران کنونی انسان بعد از مدرنیته به سراغ هویت خود بازمی گردد.
استاد آموزش زبان، هویت را به معنای پاسخگویی به چیستی، کیستی و سوال درباره خود و گذشته توصیف کرد و گفت: در نگاه عرفی، هویت مرز میان ما و دیگران و یک مفهوم نسبی است که هم تشابه و هم تفاوت را توام با یکدیگر در خود دارد.
کلانتری، ارزش های زبانی را جزو هویت فرهنگی فرد دانست و افزود: زبان دنیایی از آگاهی، شناخت، فرهنگ، عواطف ،کنش، برساخت قدرت و تجربه است.
وی با بیان اینکه زبان انباشتگاه آگاهی و اندیشه ورزی یک گروه یا ملت است، اظهار داشت: زبان های قومی، بال و پرهای هویت های قومی، فرهنگی و اسلامی ایران هستند و نباید نگاه سیاسی به زبان داشته باشیم.
کلانتری با تاکید بر لزوم پیاده سازی الگوی عدالت آموزشی در مناطق دو زبانه توسط آموزش و پرورش خاطرنشان کرد: ما می توانیم کودکان را آرام آرام وارد زبان دوم بکنیم تا وی از نظر عاطفی و روانی به مشکل برنخورد.
گزارش ایرنا از اظهارات معلمان حاضر در نشست تخصصی «تعلیم و تربیت چندزبانه» نیز حاکی است که تجربه‌ زیستۀ معلمان دوره ابتدایی در مورد چالش های تدریس به زبان فارسی در مناطق دو زبانه موید آن است که دانش آموزان با مشکل یادگیری و کسب نمرات پایین در دروس مواجه هستند.
معلمان معتقدند دو زبانه بودن مدارس در صورتی که شرایط و بسترهای لازم برای شکوفایی استعدادهای و افزایش توانمندی ها فراهم باشد، به عنوان یک مزیت مطرح می شود چنان که به استناد آزمایش های «کاترین مونت» زبان شناس بلژیکی، عملکرد مغزی دو زبانه ها به مراتب سریع تر از تک زبانه ها در حل مسائل مشابه است.
بر این اساس، در شرایط کنونی توجه به چندگونگی های زبانی به ویژه در امر آموزش، امری پذیرفته شده و مورد تاکید سازمان های مرتبط بین المللی و برخی نظام های سیاسی است.
در همین زمینه اصل 15 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح می کند:«زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‏های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است».
گزارش: نعمت مرادپور