پوشاندن خلعت بندگی بر قامت انسان
شرح و بازخوانی فرازهایی از خطبه تاریخی رسول‌خدا (ص) به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان.
ماه مبارک رمضان، گاهِ بندگی انسان و بنده‌نوازی حضرت باری‌تعالی است. هرچند که این رابطه عظیم، در لحظه به لحظه حیات انسان جاری و در همه ماه‌ها و روز‌ها و ساعت‌ها در دسترس ماست؛ اما پروردگار متعال، از سر رحمت، سفره رمضان را برای اهل ایمان پهن کرد، تا نه فقط میزبان اشرف مخلوقات خود با طعام معنویت باشد، بلکه طعم خوش عطای رب‌العالمین را به نوع بشر بیشتر بچشاند و برای او فرصتی بسازد که تن و جان را از آن‌چه دنیوی است و فانی، فارغ کند و روح و روان را به انوار قدسی جاودانه صیقل دهد و از زنگار و زشتی پاک گرداند. رمضان را باید نقشه راه خداوند برای ارتقای جایگاه انسان در دو سرا نامید؛ نقشه‌ای که حضرت حق آن را از طریق رسول‌خدا (ص) برای مؤمنان ترسیم فرمود و مسیر نورانی رسیدن به رضای الهی را که اعلی‌ترین پاداش برای انسان است، نشان داد.
خیر و برکت ماه مبارک رمضان، نه فقط در قرآن کریم، بلکه در کلام گهربار پیامبراکرم (ص) و ائمه معصومین (ع)، بازتابی گسترده و تمام دارد و در این بین، «خطبه شعبانیه» خاتم‌الانبیاء (ص) دربرگیرنده یکی از عالی‌ترین توصیفات در این زمینه است. این خطبه، نخستین خطبه‌ای است که در آن، پیامبرخدا (ص)، به تبیین و تشریح عظمت ماه مبارک رمضان می‌پردازد. رسول‌خدا (ص) خطبه شعبانیه را در آستانه نخستین ماه رمضانی که روزه بر مسلمین واجب شد، ایراد فرمود و در آن به ترسیم سیمای معنوی جامع‌الاطرافی پرداخت که هدف غایی آن، پوشاندن خلعت بندگی بر قامت انسان و رستگاری او در دو جهان است. ویژگی مهم این خطبه نورانی، جامعیت آن در دو ساحت فردی و اجتماعی است؛ رسول‌خدا (ص) در بیان فضایل عظیم ماه مبارک رمضان، چنان ساحت عبادات فردی و اجتماعی را به هم آمیخته که برای مخاطب، انجام اعمال فردی، بدون انجام اعمال اجتماعی، ممکن نیست و آن‌چه درمجموع، سبب سعادت دنیوی و اخروی مؤمن می‌شود، حاصل توجه و اهتمام وی، به هر دو ساحت است. در یک کلام، راهی که خداوند برای رسیدن به ثواب و پاداش‌های بزرگ رمضان‌المبارک ترسیم فرموده است، از میان خلق می‌گذرد. پیامبراکرم (ص) در خطبه شعبانیه به توضیح و تشریح رابطه فرد با خودش، خدا و مردم می‌پردازد و ماه مبارک رمضان را فرصتی نیکو برای اصلاح این ارتباطات معرفی می‌کند.
نگاهی کوتاه به اسناد خطبه
خطبه نورانی شعبانیه که به واسطه ایراد آن در روز‌های پایانی ماه شعبان‌المعظم، به این نام خوانده شده‌است، از مشهورترین روایات و احادیث شناخته‌شده محسوب می‌شود که امام رضا (ع) آن را به نقل از اجداد طاهرینش علیهم‌السلام نقل فرموده‌است. ظاهراً قدیمی‌ترین نشان از این خطبه که امروزه در اختیار ماست، در کتاب احمد بن محمد هَمْدانی (مشهور به ابن‌عقده)، با نام «فضائل امیرالمؤمنین (ع)» وجود دارد. بزرگان نامی شیعه مانند شیخ صدوق، در «عیون اخبارالرضا (ع)» و «أمالی» و همچنین، سید بن طاووس در «إقبال الأعمال»، آن را مورد توجه قرار داده و نقل کرده‌اند. مرحوم شیخ عباس قمی هم، در کتاب گران‌قدر «مفاتیح‌الجنان»، در بخش ذکر فضایل ماه مبارک رمضان، قسمت زیادی از خطبه شعبانیه را آورده و مطالعه آن را برای طالبان فضیلت در مسیر درک عظمت ماه رمضان، لازم دانسته‌است.
خودسازی و سنجش اعمال
در گام نخست، رمضان ماه به خود پرداختن است. رسول‌خدا (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «وَ اذْکرُوا بِجُوعِکمْ وَ عَطَشِکمْ فِیهِ جُوعَ یوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَطَشَهُ»؛ با تحمل گرسنگی و تشنگی در این ماه، قیامت و سختی‌های آن را به یاد آورید و جایی دیگر، تصریح می‌کند: «وَ احفَظُوا ألسِنَتَکم، وغَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم»؛ زبان خود را از آن‌چه نباید گفت، گوش خود را از آن‌چه نباید شنید و چشم خود را از آن‌چه نگریستن در آن حلال نیست، بازدارید. پیامبرخدا (ص)، مؤمنان را به خودسازی فردی در این ماه فرا می‌خواند و رمضان را بهترین فرصت برای پرداختن به این موضوع مهم که مقدمه‌ای برای اصلاح اجتماع است، می‌داند و مگر نه این‌که جامعه را فرد می‌سازد و لاجرم اصلاح آن را باید از اصلاح فرد آغاز کرد؟ می‌فرماید: «أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکمْ فَفُکّوهَا بِاسْتِغْفَارِکمْ»؛ای مردم، جان‌های شما در گرو کردار شماست، پس با توبه و خودسازی آن‌ها را از زیر این بار گران رها سازید. باز می‌فرماید: «وَ ظُهُورُکمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکمْ»؛ و پشت‌های شما، به واسطه گناهانتان سنگین است، پس با طول دادن سجده‌هایتان [در این ماه]، بار سنگین خود را سبک کنید.
خدا میزبانِ بندگان
رمضان باید گاهِ اصلاح رابطه بنده با معبود نیز، خوانده شود؛ بنده‌ای که با غفلت و بی‌تفاوتی، توشه‌ای دارد انباشته از گناهان بسیار و همین سنگینی بار، چنان‌که پیشتر اشاره شد، راهِ رسیدن به معبود را برایش دشوار کرده‌است. رسول‌خدا (ص)، رمضان را ماه نزول برکات خدا و «ضیافت‌ا...» می‌نامد؛ سفره رحمت الهی گسترده‌است و ماهی که «أَنْفَاسُکمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ»، نَفَس‌های ما ذکر پروردگار، خواب ما عبادت، اعمال ما مقبول و دعای ما به درگاه ربّ اعلی مستجاب است، «إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ ... وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ»، در‌های بهشت به روی همگان باز و در‌های دوزخ به روی آن‌ها بسته شده‌است، «وَ الشَّیاطِینَ مَغْلُولَةٌ»، و شیطان‌ها به بند کشیده شده‌اند، بهترین زمان برای گشایش امور و دریافت رحمت و بخشایش الهی است؛ «فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایغَلِّقَهَا عَلَیکمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایفَتِّحَهَا عَلَیکمْ»، پس باید از حق‌تعالی خواست که در‌های رحمت خود را به روی ما نبندد و دروازه‌های دوزخ را پیش روی ما نگشاید و در یک کلام، ما را از رحمت بی‌منت‌های خود محروم نسازد. این انذارها، البته با بشارت‌های فراوان توام است؛ اگر در فرازی از این خطبه می‌خوانید: «فَإِنَّ الشَّقِی مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیم»؛ بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ، از بخشایش الهی محروم بماند، فراوانی پاداش‌ها و کثرت بشارت‌ها، دل‌های مؤمنان را به دریافت رحمت خداوند در این ماه امیدوار می‌کند و مگر نه این است که در دعای «جوشن کبیر»، دعایی که در شب‌های قدر قرائتش سفارش شده‌است، می‌خوانیم: «یَا راحِمَ مَنِ اسْتَرْحَمَهُ»؛ای رحمت‌آورنده بر کسی که طالب رحمت است؟
راه خدا از میان مردم می‌گذرد
این همه رحمت، این همه لطف و کرامت، از آنِ مؤمنی است که نه فقط در ساحت ارتباط میان خود و خدا و نیز، خودسازی و پیراستن روح و جسم خویش از حرام مجاهدت می‌کند، بلکه در ارتباط با خلق نیز، کمر به اصلاح و بهبود وضعیت می‌بندد، به دادِ بندگان خدا می‌رسد و غم آن‌ها را غم خود می‌داند. رسول‌خدا (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «وَتَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکمْ وَ مَسَاکینِکمْ وَ وَقِّرُوا کبَارَکمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکمْ»؛ به فقیران و نیازمندان کمک کنید، به سالمندانتان احترام بگذارید و بر اطفال و خردسالان رحمت آورید و به دیدار اقوام و آشنایان بروید. شگفتا که این توصیه برای بهره‌مندی بیشتر از برکات ماه مبارک رمضان، بعد از سفارش به یادآوری قیامت و رستاخیز با تحمل گرسنگی و پیش از تذکر مربوط به حفظ خود از انجام گناه‌های مربوط به دست و گوش و زبان مطرح می‌شود؛ گویی این‌ها همه با هم معنا پیدا می‌کند و مؤمن، جز این مسیر، گذرگاهی برای طی طریق ندارد. توصیه به اطعام و مهمان‌داری، در صدر سفارش‌های پیامبراکرم (ص) قرار گرفته‌است: «مَنْ فَطَّرَ مِنْکمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِک عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ»، کسی که در این ماه، مؤمنِ روزه‌داری را افطاری مهمان کند، پروردگار برای او ثواب آزادکردن برده‌ای را درنظر می‌گیرد و گناهان گذشته وی را می‌آمرزد. رسول‌خدا (ص)، شرایط افطاری دادن را حتی برای محروم‌ترین اقشار جامعه فراهم و آماده می‌داند، در واقع نفس اطعام روزه‌داران در ماه رمضان را اصل می‌شمرد و کیفیت آن را فرع می‌داند و این‌گونه، به مستمندانی که شوق رسیدن به ثواب الهی را دارند، بشارت می‌دهد که در هیچ حال و وضعی، نباید از رحمت واسعه پروردگار ناامید بود: «اِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ»، [با افطاری دادن]از آتش به دور باشید، هرچند با نیمی از یک خرما یا جرعه‌ای آب باشد. در بیان خاتم‌المرسلین (ص)، رمضان ماه مهربانی با زیردستان و پرداختن به امور مردم است؛ مؤمن نه فقط به دلیل روزه‌داری و ضعف جسمی ناشی از آن، از کار خلق غافل نمی‌شود، بلکه سعی و جدیت خود را برای بازکردن گره از کار مردم، به هر شکل ممکن، افزایش می‌دهد و خویشتن را به زیور اخلاق نیکو و مهربانی با خلق، می‌آراید: «مَنْ حَسَّنَ مِنْکمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ و وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکتْ یمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیهِ حِسَابَهُ»؛ کسی که در این ماه، اخلاق خود را نیکو گرداند، هنگام عبور از صراط در قیامت، گام‌هایش نخواهد لغزید و آن‌که در این ماه، بر زیردستانش آسان بگیرد، پروردگار در روز رستاخیز، حساب اعمال وی را آسان کند. در یک کلام: «مَنْ کفَّ فِیهِ شَرَّهُ کفف [کفَ]اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یوْمَ یلْقَاهُ»؛ آن‌که در این ماه، شرّ خود را از مردم دور کند، خداوند در روز قیامت بر وی غضب نخواهد فرمود. چنین است نیکی به یتیمان و رسیدگی به دیگر امور بندگان خدا.
یادی از آن ماتم جاودانه
خطبه گرانسنگ شعبانیه، در کنار تمام این توصیه‌های مهم و سفارش‌های طلایی، اشاره‌ای به محنت و غم جانکاه شهادت مظلوم دو عالم، امیرمؤمنان (ع) نیز، دارد که سینه را مالامال از درد و دل هر انسان آزاده‌ای را پُرخون می‌کند: «ثُمَّ بَکی فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکیکَ فَقَالَ یا عَلِی أَبْکی لِمَا یسْتَحَلُّ مِنْک فِی هَذَا الشَّهْرِ کأَنِّی بِک وَ أَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّک وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَک ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِک فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیتَک قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِک فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی فَقَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِک ثُمَّ قَالَ یا عَلِی مَنْ قَتَلَک فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَک فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّک فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّک مِنِّی کنَفْسِی رُوحُک مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُک مِنْ طِینَتِی»؛ امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: پیامبراکرم (ص) پس از ایراد آن سخنان، به تلخی گریست. عرض کردم:ای پیامبرخدا! گریه شما از چه روست؟ فرمود: علی‌جان! برای آن‌چه به تو در این ماه می‌رسد، گریه می‌کنم. انگار می‌بینم که شقی‌ترین خلق که همچون قاتل ناقه ثمود است، در حالی که به نماز ایستاده‌ای بر فرقت ضربتی وارد و محاسن تو را با خونت رنگین می‌کند. به رسول‌خدا (ص) عرض کردم:ای پیامبرخدا! آیا در آن حال، دینم سلامت خواهد بود؟ فرمود: آری، تو در سلامت دین قرار داری. علی‌جان! کسی که تو را بکشد، گویی مرا کشته و هرکه تو را دشمن بدارد و ناسزا گوید، انگار مرا دشمن داشته و ناسزا گفته‌است. تو به منزله جانِ من هستی؛ روحِ تو از روحِ من و سرشت تو از سرشتِ من است.
منبع: روزنامه خراسان
ارسال نظرات