نهضت علمی حضرت زینب (س) با تأسیس «دانشگاه بانوان»
گفت‌وگو با دکتر طاهره رحیم‌پور ازغدی، استاد الهیات درباره وجوه ناشنیده از سیره دختر گرانقدر امیر مومنان(ع) را می خوانید.
رحلت حضرت زینب (س) کمتر از دوسال بعد از واقعه جانگداز عاشورا اتفاق افتاد. استقامت و صلابت اعجاب‌آور آن بانوی بزرگ، در جریان وقایع تلخ و سنگین پس از شهادت سیدالشهدا (ع) و یاران باوفای ایشان، حضرت زینب (س) را به نماد صبر و مقاومت تبدیل کرد. با این حال، این صبوری و پایداری شگفت‌انگیز، تنها بخشی از سیره آن‌حضرت است؛ بُعدی محدود از ابعاد متفاوت و گوناگون وجود مقدسی که حضورش در هر مکان و در هر زمان، باعث نزول خیر و برکت بود و همواره اطرافیان و بهویژه بانوان، از خرمن دانش الهی حضرت زینب (س) برخوردار بودند. امروز، در سالروز رحلت جانسوز دختر امیرمؤمنان (ع)، می‌خواهیم به بررسی ابعاد کمتر شناخته شده سیره حضرت زینب (س) بپردازیم و به همین دلیل، به سراغ دکتر طاهره رحیم‌پور ازغدی، استاد الهیات و معارف اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی رفتیم. او ضمن بیان برخی ویژگی‌های مهم در سیره حضرت زینب (س)، به نقش مهم آن‌حضرت در انتشار معارف اهل‌بیت (ع) بهویژه در میان بانوان اشاره کرد و نمونه‌های متعددی را در این زمینه، مورد توجه و تأکید قرار داد.
یکی از وجوه بسیار مهم سیره حضرت زینب (س)، وجه علمی آن‌حضرت و نقشی است که در انتشار علوم و معارف اهل‌بیت (ع) داشت. چنین شهرت دارد که مجالس درس حضرت زینب (س) در مدینه و کوفه، بسیار پررونق بود و به غیر از بانوان، برخی از آقایان راوی حدیث هم، از خرمن دانش آن حضرت بهره‌مند می‌شدند. لطفاً درباره این وجه از سیره آن حضرت توضیحاتی را ارائه کنید.
آیات «تطهیر»، «مباهله»، «مودّت» و سورۀ «هل أتی»، همه بهنوعی تجلی جایگاه متعالی اهل‌بیت (ع) در قرآن است. به نظر می‌رسد، با توجه به وقوع قیام کربلا، در دوران حیات حضرت زینب (س)، بُعد سیاسی شخصیت این بانوی بزرگوار، بیشتر از ابعاد دیگر حیات و سیره ایشان مورد توجه قرار گرفته باشد؛ در حالی که سبک زندگی علمی آن حضرت را هم، به دلیل اهمیت، باید مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار داد. شخصیت علمی زینبکبری (س) تحت تاثیر جد بزرگوار، مادر ارجمند و چهار معصوم دیگر شکل گرفت. توانمندی‌های علمی حضرت زینب (س) چنان گسترده و تأثیرگذار است که حتی دشمن سفاکی مانند یزید، بعد از شنیدن سخنان آن حضرت در مجلس شام، چنین اقرار می‌کند و می‌گوید: «إن هؤلاء ورثوا العلم و الفصاحة و زقوا العلم زقا»؛ آن‌ها خاندانی هستند که فصاحت و دانش را از پیامبر به ارث برده‌اند و آن را همراه با شیر مادر دریافت می‌کنند. می‌دانیم که به حضرت زینب (س)، القاب گوناگونی نسبت داده شده‌است؛ القابی مانند «ولیدة الفصاحة»، «سیدة العقائل» و «بلیغة» که همه، بر دانش و خرد این بانوی بزرگوار دلالت دارد. با توجه به سخن امام سجاد (ع) درمورد عمه بزرگوارشان که فرموده‌اند: «أنت بحمدلله عالمة غیر معلمة و فهمة غیر مفهمة»، می‌توان چنین دریافت که علم حضرت زینب (س)، مانند دانش پیامبر و معصومین (ع) از جنس علم لدنی و از طرف خداوند به ایشان افاضه شده‌است. آن حضرت در دوران خلافت پدر، در کوفه، فعالیت‌های آموزشی و علمی داشت و زنان، از هر طبقه‌ای (اسیران جنگی و شیعیان) در درس قرائت، تفسیر قرآن، فقه و احکام حضرت زینب (س) شرکت می‌کردند و این در واقع، تأسیس یک مرکز آموزشی و دانشگاه برای بانوان آن عصر بود. شاید به همین علت، وقتی حضرت زینب (س) با کاروان اسیران، از کربلا به کوفه آمد، زنان شهر را به سبب قدرناشناسی سرزنش کرد. در کتاب «خصائص الزینبیه» آمده‌است: «روزگاری که امیرالمؤمنین (ع) در کوفه بود، زینب (س) در خانه‌اش مجلسی داشت که در آن برای زنان، قرآن را تفسیر و معنا می‌کرد. روزی «کهیعص» (آیه نخست سوره مریم) را تفسیر می‌فرمود که امیرالمؤمنین (ع) به خانه او وارد شد و فرمود: ای نور و روشنی دو چشمم! شنیدم برای زنان «کهیعص» را تفسیر می‌کردی. زینب (س) گفت: آری. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: این رمز و نشانه‌ای است برای مصیبت و اندوهی که به شما عترت و فرزندان رسول‌خدا (ص) رو می‌آورد.» زینب (س) به دلیل علم و دانش فراوان، از سوی امام حسین (ع) نیابت خاص داشت و مردم درباره حلال و حرام به آن‌حضرت مراجعه می‌کردند. در روایتی نقل شده‌است که روزی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) درباره بعضی از روایات و احادیث پیامبراکرم (ص)، با هم گفتگو می‌کردند، در همان حال، حضرت زینب (س) وارد شد، در بحث ایشان شرکت کرد و مسئله را با تمام فروعات و با تفصیل کامل، تبیین و بیان فرمود. امام حسن (ع) به خواهر بزرگوارش فرمود: «انک حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة»؛ بهراستی که تو شاخه‌ای از درخت بارور نبوت و معدن رسالت هستی. مرجعیّت فکری و فقهی حضرت زینب (س) در پاسخگویی به نیاز‌های شرعی و علمی مردم، آن‌قدر درخشان بود که عمرو بن سعید، فرماندار مدینه، از این موقعیت احساس خطر کرد و ضمن درخواست تبعید آن‌حضرت، خطاب به یزید نوشت: «وجود زینب میان اهل مدینه محرک افکار است. او زنی بافصاحت، خردمند و تیزهوش است.» افراد متعددی از حضرت زینب (س) حدیث نقل کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به فاطمه بنت حسین بن علی بن ابیطالب (ع)، عبدا... بن عباس و جابر بن عبدا... انصاری اشاره کرد. مهم‌تر آن‌که علیرغم فضای مردسالار و متعصب آن روزگار، حضرت معارف و دانش خود را نه تنها به زنان، بلکه به برخی از مردان نیز آموخته‌است.
یکی از وجوه بسیار مهم سیره حضرت زینب (س)، وجه علمی آن‌حضرت و نقشی است که در انتشار علوم و معارف اهل‌بیت (ع) داشت. چنین شهرت دارد که مجالس درس حضرت زینب (س) در مدینه و کوفه، بسیار پررونق بود و به غیر از بانوان، برخی از آقایان راوی حدیث هم، از خرمن دانش آن حضرت بهره‌مند می‌شدند. لطفاً درباره این وجه از سیره آن حضرت توضیحاتی را ارائه کنید.
آیات «تطهیر»، «مباهله»، «مودّت» و سورۀ «هل أتی»، همه بهنوعی تجلی جایگاه متعالی اهل‌بیت (ع) در قرآن است. به نظر می‌رسد، با توجه به وقوع قیام کربلا، در دوران حیات حضرت زینب (س)، بُعد سیاسی شخصیت این بانوی بزرگوار، بیشتر از ابعاد دیگر حیات و سیره ایشان مورد توجه قرار گرفته باشد؛ در حالی که سبک زندگی علمی آن حضرت را هم، به دلیل اهمیت، باید مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار داد. شخصیت علمی زینبکبری (س) تحت تاثیر جد بزرگوار، مادر ارجمند و چهار معصوم دیگر شکل گرفت. توانمندی‌های علمی حضرت زینب (س) چنان گسترده و تأثیرگذار است که حتی دشمن سفاکی مانند یزید، بعد از شنیدن سخنان آن حضرت در مجلس شام، چنین اقرار می‌کند و می‌گوید: «إن هؤلاء ورثوا العلم و الفصاحة و زقوا العلم زقا»؛ آن‌ها خاندانی هستند که فصاحت و دانش را از پیامبر به ارث برده‌اند و آن را همراه با شیر مادر دریافت می‌کنند. می‌دانیم که به حضرت زینب (س)، القاب گوناگونی نسبت داده شده‌است؛ القابی مانند «ولیدة الفصاحة»، «سیدة العقائل» و «بلیغة» که همه، بر دانش و خرد این بانوی بزرگوار دلالت دارد. با توجه به سخن امام سجاد (ع) درمورد عمه بزرگوارشان که فرموده‌اند: «أنت بحمدلله عالمة غیر معلمة و فهمة غیر مفهمة»، می‌توان چنین دریافت که علم حضرت زینب (س)، مانند دانش پیامبر و معصومین (ع) از جنس علم لدنی و از طرف خداوند به ایشان افاضه شده‌است. آن حضرت در دوران خلافت پدر، در کوفه، فعالیت‌های آموزشی و علمی داشت و زنان، از هر طبقه‌ای (اسیران جنگی و شیعیان) در درس قرائت، تفسیر قرآن، فقه و احکام حضرت زینب (س) شرکت می‌کردند و این در واقع، تأسیس یک مرکز آموزشی و دانشگاه برای بانوان آن عصر بود. شاید به همین علت، وقتی حضرت زینب (س) با کاروان اسیران، از کربلا به کوفه آمد، زنان شهر را به سبب قدرناشناسی سرزنش کرد. در کتاب «خصائص الزینبیه» آمده‌است: «روزگاری که امیرالمؤمنین (ع) در کوفه بود، زینب (س) در خانه‌اش مجلسی داشت که در آن برای زنان، قرآن را تفسیر و معنا می‌کرد. روزی «کهیعص» (آیه نخست سوره مریم) را تفسیر می‌فرمود که امیرالمؤمنین (ع) به خانه او وارد شد و فرمود: ای نور و روشنی دو چشمم! شنیدم برای زنان «کهیعص» را تفسیر می‌کردی. زینب (س) گفت: آری. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: این رمز و نشانه‌ای است برای مصیبت و اندوهی که به شما عترت و فرزندان رسول‌خدا (ص) رو می‌آورد.» زینب (س) به دلیل علم و دانش فراوان، از سوی امام حسین (ع) نیابت خاص داشت و مردم درباره حلال و حرام به آن‌حضرت مراجعه می‌کردند. در روایتی نقل شده‌است که روزی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) درباره بعضی از روایات و احادیث پیامبراکرم (ص)، با هم گفتگو می‌کردند، در همان حال، حضرت زینب (س) وارد شد، در بحث ایشان شرکت کرد و مسئله را با تمام فروعات و با تفصیل کامل، تبیین و بیان فرمود. امام حسن (ع) به خواهر بزرگوارش فرمود: «انک حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة»؛ بهراستی که تو شاخه‌ای از درخت بارور نبوت و معدن رسالت هستی. مرجعیّت فکری و فقهی حضرت زینب (س) در پاسخگویی به نیاز‌های شرعی و علمی مردم، آن‌قدر درخشان بود که عمرو بن سعید، فرماندار مدینه، از این موقعیت احساس خطر کرد و ضمن درخواست تبعید آن‌حضرت، خطاب به یزید نوشت: «وجود زینب میان اهل مدینه محرک افکار است. او زنی بافصاحت، خردمند و تیزهوش است.» افراد متعددی از حضرت زینب (س) حدیث نقل کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به فاطمه بنت حسین بن علی بن ابیطالب (ع)، عبدا... بن عباس و جابر بن عبدا... انصاری اشاره کرد. مهم‌تر آن‌که علیرغم فضای مردسالار و متعصب آن روزگار، حضرت معارف و دانش خود را نه تنها به زنان، بلکه به برخی از مردان نیز آموخته‌است.
بیشتر بخوانید:
حضرت زینب (س) مسئولیت انتشار معارف اهل‌بیت (ع) و همچنین، پیام قیام سیدالشهدا (ع) را در جامعه عهده‌دار بود. بالطبع این مسئولیت، دشواری‌های فراوانی را برای آن حضرت در پی داشته‌است.
همین‌طور است؛ حضرت زینب (س) را «نائبةالزهراء» یعنی جانشین حضرت زهرا (س) نامیده‌اند، چون مانند مادر، رسالت اثبات مقام امامت و تبیین آن را در بین افکار عمومی برعهده داشت؛ البته با این پیش‌فرض که اثبات این قضیه، در دوران ایشان سخت‌تر بود. فضای سیاسی زمانه عقیله بنی‌هاشم (س)، آن‌قدر مشوّش و مبهم است که بیعت‌کنندگان کوفه، امام معصوم، حضرت سیدالشهدا (ع) را در صحرای تفتیده کربلا محاصره کردند و به شهادت رساندند. به همین دلیل، حضرت زینب (س) وظیفه خطیری بر دوش داشت و باید در کنار معرفی جایگاه امامت امام سجاد (ع)، از جان آن‌حضرت نیز محافظت می‌کرد. آن بانوی بزرگوار، مصداق آیه «الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّه» (توبه-۲۰) است، زیرا با جان و مال و فرزندانش، در راه خدا به دفاع از ولایت پرداخت. امام سجاد (ع) درباره استقامت حضرت زینب (س) دربرابر سختی‌های بعد از واقعه کربلا می‌فرماید: «عمه‌ام زینب، در مدت اسارت، غذایی را که به عنوان سهمیه و جیره می‌دادند، بین بچه‌ها تقسیم می‌کرد، چون آن‌ها در هر شبانه‌روز به هر یک از ما، یک قرص نان می‌دادند.» یکی از مهمترین دسیسه‌های بنی‌امیه برای از بین بردن پیام قیام عاشورا، این بود که درصدد نابودکردن همه اصحاب سالار شهیدان (ع) برآمدند تا مبادا این پیام مهم و بنیادین در میان مردم منتشر شود. امام حسین (ع) این دسیسه و فتنه را به خواهرشان گوشزد کرده‌بود و آن‌حضرت در پاسخ به برادر فرمود: «آسودهخاطر باش، مرا آن‌گونه که می‌پسندی، خواهی یافت.» سرانجام، سیاست‌های حکیمانه و مواضع هوشمندانه حضرت زینب (س)، نقشه‌های دشمنان را برهم زد؛ چنان که فرماندار مدینه، خطر قیام حضرت زینب (س) را با هدف خونخواهی امام حسین (ع)، به اطلاع یزید رساند.
سیره اجتماعی و سیاسی حضرت زینب (س) طی دوران زندگی آن حضرت، دربرگیرنده چه شاخص‌هایی است؟
عرصه فعالیت‌های اجتماعی، فرصتی است که بانوان می‌توانند بخش عظیمی از استعداد‌ها و توانمندی‌های خودشان را نشان بدهند. این عرصه شامل اشتغال، تعلیم و تربیت، هنر و حتی مشارکت‌های سیاسی است که دین اسلام، با تایید حضور زنان در این میادین، گامی بزرگ در مسیر تحقق جایگاه زنان برداشته‌است. با این اوصاف، فعالیت‌های اجتماعی، خروج از منزل و حتی آموزش و آشنایی با خط، برای زنان در عصر اموی، امری غیرمعمول تلقی می‌شد. بررسی روایات تاریخی نشان می‌دهد که منش اجتماعی حضرت زینب (س)، قبل و بعد از واقعه کربلا، رویکرد‌های متفاوتی داشته‌است. آن‌حضرت پیش از قیام امام حسین (ع) مانند مادرش، جز به ضرورت از خانه خارج نمی‌شد و البته جلسات درس ایشان در کوفه و مدینه، برای بانوان برقرار بود. اما پس از واقعه کربلا، وقتی متوجه شد دفاع از معارف اهل‌بیت (ع) منوط به حضور وی در صحنه عمومی جامعه است، درنگ نکرد و با استفاده از ابزار‌های مختلف تبلیغی (خطبهخوانی، احتجاج، ادبیات و...) به افشاگری درباره فتنه‌های دشمن پرداخت و اعتراض خود را به فساد سیاسی و اخلاقی نهاد قدرت، نشان داد. از گزارش سیدبن‌طاووس درباره چگونگی ورود کاروان اسرای کربلا به کوفه می‌توان چنین دریافت که سخنرانی آن حضرت، چنان زلزله فرهنگی‌ای را در این شهر بهوجود آورد که پیرمردی درحال گریه و ندبه گفت: پدر و مادرم فدایتان شود که کهنسالانتان بهترین کهنسالان و جوانانتان برترین جوانان و زنانتان بهترین زنانند که نه خوار می‌شوند و نه شکست می‌پذیرند.
منبع: روزنامه خراسان
ارسال نظرات