روند صعودی بیکاری فارغ‌التحصیلان / دوره‌های مهارت‌افزایی اثری داشت؟

بیکاری عجیب‌وغریب فارغ‌التحصیلان در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ باعث شده نگاه‌ها به‌سمت مراکز آکادمیک جلب شود. بسیاری از فعالان نظام آموزش عالی و اقتصادی معتقد بودند دانشگاه‌ها نمی‌توانند نیروی انسانی‌ای تربیت کنند که بتواند برای حضور در بازار کار موثر باشد. به‌عبارت دیگر صنعتی‌ها عنوان می‌کردند فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهارت لازم برای حضور در بخش‌های مختلف مجموعه‌های صنعتی را ندارند و به‌اصطلاح باید به آن‌ها از اول چگونگی آچار به‌دست گرفتن را آموزش داد، از طرف دیگر دانشگاه‌ها هم عنوان می‌کردند که در انجام وظایف خود کم‌کاری نکرده‌اند، هر دو نیز به‌نوعی حق داشتند؛ چراکه دانشگاه جای آموزش مباحث تئوری و علمی آن هم در حد کارگاه بود و صنعت تشنه نیروی انسانی ماهر. کشمکش میان این دو بخش از جامعه و البته روند صعودی بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی سبب شد راه‌اندازی دوره‌های مهارتی در جامعه آکادمیک کشور به‌عنوان راه‌حلی عملی و علمی برای برون‌رفت از این وضعیت تعریف شود. درست است که هنوز این دوره‌ها آنطور که باید در دانشگاه‌ها نهادینه نشده و بخشی از مراکز آکادمیک هم به‌سمت برگزاری این دوره‌ها حرکت نکرده‌اند، اما مساله این است که برگزاری چنین دوره‌هایی تا چه حد توانسته است ورود فارغ‌التحصیلان به بازار کار را تسهیل کند. مؤلفه‌ای که آمار‌های منتشرشده از سوی وزارت علوم نشان می‌دهد، دوره‌ها هرچند اثرگذار بوده‌اند، اما هنوز راه زیادی برای رسیدن به نقطه مطلوب در این حوزه پیش روی دانشگاه‌ها قرار دارد.

براساس گزارش وزارت علوم درباره دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه‌های کشور، امسال درمجموع هشت‌هزارو ۲۴۵ دوره بوده که ۷۷ دانشگاه در استان‌های مختلف در برگزاری آن سهیم بوده‌اند، درحالی‌که این میزان در سال گذشته تنها ۶ هزار و ۸۸ دوره مهارتی بوده و ۶۶ دانشگاه هم در آن شرکت کرده‌اند، یعنی در عمل ظرف یک‌سال میزان برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی در نظام آموزش عالی ۳۵ درصد رشد داشته و سهم مشارکت دانشگاه‌ها در شرایط کرونایی هم ۱۶ درصد رشد داشته است. البته اگر این مهم را در نظر بگیریم در سال تحصیلی ۹۶-۹۵، تنها ۱۴۱ دانشگاه زیرمجموعه وزارت علوم بوده‌اند، به‌صراحت می‌توان گفت که تنها ۴۵ درصد از این مراکز، به برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی روی آورده‌اند.
یکی از مهم‌ترین موضوعات تعداد دوره‌هایی است که به‌صورت تخصصی و با توجه به گروه و رشته‌های مختلف برگزار شده است. امسال ۶ هزار و ۲۵۳ دوره تخصصی و هزار و ۹۹۲ دوره نیز به‌صورت عمومی برای دانشجویان دانشگاه‌های مختلف برگزار شده است. رقمی که به نسبت سال گذشته رشد چشمگیری داشته؛ چراکه سال ۹۹، سه‌هزار و ۷۹۸ دوره تخصصی و دوهزار و ۲۸۸ دوره عمومی بوده است. در عمل دوره‌های تخصصی رشد ۶۴ درصدی داشته، اما جالب اینجاست که از میزان دوره‌های عمومی ۱۲ درصد کاسته شده است.

البته بار اصلی برگزاری دوره‌های امسال بر دوش فضای مجازی است. از کل تعداد دوره‌های برگزارشده به‌دلیل شرایط خاصی که امسال در فضای آکادمیک کشور حاکم بود، هفت‌هزار و ۵۶۳ دوره در بستر مجازی و تنها ۶۸۲ دوره به‌صورت حضوری برگزار شده که نشان می‌دهد ۹۲ درصد دوره‌ها در بستر فضای مجازی و تنها ۸ درصد آن‌ها به‌صورت حضوری بوده‌اند. جالب اینجاست که عمده شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها هم دانشجویان پسر بوده‌اند، به‌طوری‌که از بین ۲۰ هزار و ۷۱۸ شرکت کننده، ۱۴۹ هزار و ۵۱۷ دانشجوی پسر و در مقابل ۸۶ هزار و ۶۷۶ دانشجوی دختر بوده‌اند. نکته مهم اینکه دانشجویان از حضور در این دوره‌ها چندان استقبال نکرده‌اند، زیرا سال گذشته ۱۹۸ هزار و ۱۴۱ دانشجو در این دوره‌ها شرکت کرده‌اند که نشان می‌دهد علی‌رغم اینکه وظیفه اصلی این دوره‌ها، افزایش مهارت‌های دانشجویان برای ورود به صنعت و بازار کار است در عمل تنها هزار و ۷۸ دوره با مشارکت واحد‌های صنعتی برگزار شده بود. درست است که این میزان به نسبت سال گذشته که تنها ۵۸۲ دوره افزایش یافته و حدودا دوبرابر شده است، اما طبیعتا به نسبت برگزاری هشت‌هزار و ۲۴۵ دوره اصلا به چشم نمی‌آید.

با نگاهی به میانگین دوره‌های برگزار شده پنج‌سال اخیر باید گفت قطعا این روند افزایشی بوده و حتی رغبت واحد‌های صنعتی هم برای مشارکت در آن‌ها بیشتر شده، اما نکته قابل‌توجه اینجاست که در تمام این سال‌ها، دوره‌های عمومی بیش از دوره‌های تخصصی موردتوجه متولیان قرار گرفته است. هرچند نمی‌توان از نقش مهارت‌های عمومی برای ورود به بازار کار و حتی روابط اجتماعی گذشت، اما قطعا دوره‌های تخصصی نقش کلید برای ورود به بخش‌های مختلف صنعتی و غیرصنعتی دارند؛ مولفه‌ای که مشخص نیست چرا آنطور که باید به این دوره‌ها بها داده نشده است. میانگین دوره‌های برگزارشده به تعداد دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در سال ۹۶، ۲۲ دوره بود‌ه که یک‌سال بعد به ۳۰ دوره رسیده و جالب اینجاست که این رقم ظرف یک سال به ۷۷ دوره در سال ۹۸ رسیده و سال گذشته نیز به‌صورت میانگین ۹۳ دوره بوده است. رقمی که امسال به ۱۰۷ دوره افزایش داشته است. میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در دوره‌ها به تعداد دانشگاه‌ها هم هرچند امسال به نسبت سال ۹۶، رشد ۴.۳ برابری داشته است. به‌طوری‌که سال ۹۶ به‌صورت میانگین ۹۴۸ نفر در این دوره‌ها شرکت کرده بودند، اما امسال این میزان به سه‌هزار و ۲۳۹ نفر رسیده است. جهش اصلی این تعداد نیز از سال ۹۷ تا ۹۸ رخ داد، به‌طوری‌که چهارسال پیش این میزان تنها هزار و ۱۰۰ نفر بود که برای سال ۹۸ به دوهزار و ۲۳۸ نفر رسید و یک سال بعد از آن هم سه‌هزار و دونفر به‌صورت میانگین در این دوره‌ها شرکت کرده بودند.

در این میان، با نگاهی به میانگین تعداد دوره‌های برگزارشده مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه‌ها باید گفت با وجود نیاز صنایع به نیروی انسانی ماهر، مشخص نیست به چه دلیل متولیان بخش‌های مختلف صنعتی آن‌طور که باید تمایلی به حضور پررنگ در این زمینه ندارند؛ البته ناگفته نماند براساس آمار منتشرشده حضور صنایع در این بخش رشد ۵.۶ درصدی را در این بازه زمانی تجربه کرده و عمده این حضور نیز مربوط به امسال و سال گذشته است. سال ۹۶ میانگین تعداد دوره‌های برگزارشده مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه ۲.۵ بوده، اما ظرف یک سال این میزان به ۶.۵ رسیده است. با وجود رشد جالب‌توجه در این زمینه، اما سال ۹۸، صنایع ترجیح دادند تا حدی از این حوزه فاصله بگیرند؛ چراکه میانگین تعداد دوره‌ها به ۴.۵ رسید. یک سال بعد این رقم دوبرابر و به ۹ رسید و این روند افزایشی برای امسال هم ادامه داشت و باز هم رشد ۱.۵ برابری را تجربه کرد؛ چراکه امسال به‌صورت میانگین ۱۴ دوره مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه‌ها برگزار شده است. اگر دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای را بنا به ذاتش کنار بگذاریم، دانشگاه گیلان، رازی، علامه طباطبایی و بجنورد به نسبت دیگر دانشگاه‌ها بیشترین همکاری را با واحد‌های صنعتی در برگزاری دوره‌ها داشته‌اند. به‌طوری‌که دانشگاه گیلان امسال ۳۸۹ دوره با مشارکت واحد‌ها داشته است. دانشگاه رازی ۱۲۶، علامه طباطبایی ۵۹ و بجنورد نیز ۲۵ دوره برگزار کرده‌اند.

---

بیشتر بخوانید:

• مدرک یا مهارت؛ چرا علاقه به دانشگاه در حال کاهش است؟
• ایجاد شغل با کمتر از یک‌میلیون! / آمار چه می‌گوید؟

یکی از اصلی‌ترین نیاز‌ها برای ورود به بازار کار داشتن مهارت‌های تخصصی مرتبط با رشته تحصیلی دانش‌آموختگان است، مساله‌ای که به نظر می‌رسد دانشگاه‌ها در این زمینه به‌درستی هدف‌گذاری کرده‌اند، هرچند حرکت قطار مهارت‌افزایی تخصصی در دانش‌آموختگان به‌کندی پیش می‌رود. سال ۹۶ میانگین تعداد دوره‌های تخصصی به کل دوره‌های برگزارشده، ۸ دوره بود که این میزان امسال به ۸۰ دوره رسیده، یعنی رشد ۱۰ برابری ظرف ۵ سال در این حوزه را تجربه کرده است. این میزان در سال ۹۷، ۱۵ دوره و یک سال بعد به ۲۶ دوره رسیده است، دانشگاه‌ها روند صعودی در این حوزه را حفظ کردند و سال ۹۹ هم این میزان به ۳۵ دوره رسیده بود. در مقابل دوره‌های عمومی به نسبت دوره‌های تخصصی رشد محدودی را تجربه کرده‌اند. به‌طوری‌که در سال ۹۶ میانگین تعداد دوره‌های عمومی به نسبت کل دوره‌های برگزارشده، ۱۲ دوره بوده که امسال به ۲۵ دوره رسیده و دراین بازه زمانی تنها ۲ برابر رشد را تجربه کرده است. این میزان در سال ۹۷، به ۲۹ دوره و یک سال بعد از آن به ۵۱ دوره رسیده است. جالب اینجاست که سال گذشته، برگزاری دوره‌های عمومی به نسبت دوره‌های تخصصی دست برتر را داشتند، به‌طوری‌که در آن سال ۵۸ دوره عمومی برگزار شد و تنها ۳۵ دوره تخصصی داشتیم، اما امسال برگزاری دوره‌های عمومی به حد جالب‌توجهی کاهش یافته و میانگین این دوره‌ها ۲۵ بوده است.

با وجود اینکه عمده دانشگاه‌های مطرح کشور در پایتخت مستقر هستند،، اما سهم آن‌ها از برگزاری دوره‌های تخصصی چندان بالا نیست. براساس گزارش منتشرشده توسط وزارت علوم، دانشگاه علامه طباطبایی امسال هزار و ۳۳۱ دوره تخصصی برگزار کرده است، بعد از آن دانشگاه علم‌وصنعت با ۱۷۲ و خوارزمی با ۶۰ دوره در رده‌های بعدی قرار دارند. اما اگر از استان تهران خارج شویم، دانشگاه گیلان با ۴۵۸ دوره، رازی با ۲۵۵، سیستان و بلوچستان با ۱۳۱ و محقق‌اردبیلی با ۱۱۹ در رده‌های بعدی برترین دانشگاه‌ها در برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی تخصصی به شمار می‌روند. نکته جالب‌تر اینکه دانشگاهی‌های تهران در برگزاری دوره‌های عمومی، از دانشگاه‌های مادر در استان‌ها پیشی گرفته‌اند. به‌طوری‌که دانشگاهی مانند خوارزمی که تنها ۶۰ دوره تخصصی برای امسال برگزار کرده بود، در برگزاری دوره‌های عمومی در رده دوم کشور قرار دارد و تنها در طول امسال ۱۳۵ دوره عمومی برگزار کرده است. بعد از آن دانشگاه علامه طباطبایی با ۱۲۷ و علم‌وصنعت با ۱۲۰ در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. اما مساله زمانی جالب‌تر می‌شود که به آمار برگزاری دوره‌های عمومی در دانشگاه‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و محقق‌اردبیلی نگاهی بیندازیم، این مراکز به ترتیب ۷۵ و ۷۶ دوره عمومی برگزار کرده‌اند که به‌مراتب کمتر است.

دوره‌های مهارت‌افزایی دانشگاه‌ها تنها مختص مقطع خاصی برگزار نمی‌شود، بلکه آمار‌ها حکایت از آن دارد که این دوره‌ها در میان دانشجویان مقطع کارشناسی از اقبال بیشتری برخوردار است. به‌عبارت دیگر امسال ۱۲۲ هزار و ۶۳۴ دانشجوی مقطع کارشناسی در دوره‌های مهارت‌افزایی فارغ از تخصصی یا عمومی بودن آن، شرکت کرده‌اند. بعد از آن‌ها نیز دانشجویان کاردانی با ۶۷ هزار و ۴۰ دانشجو قرار دارند. دانشجویانی که در مقطع کارشناسی‌ارشد تحصیل می‌کردند هم توانستند با ۳۱ هزار و ۵۵۲ در رده سوم قرار بگیرند و درنهایت تنها ۸ هزار و ۳۳۵ نفر از دانشجویان دکتری در این دوره‌ها شرکت کرده‌اند.

اگر بنا باشد برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی را براساس گروه‌های تحصیلی مورد بررسی قرار دهیم، باید بگوییم که گروه فنی‌ومهندسی در رده اول قرار دارد؛ چراکه امسال ۳ هزار و ۴۶۷ دوره ویژه دانشجویانی که در رشته‌های مرتبط با این گروه تحصیل می‌کردند، برگزار شده است. بعد از آن دانشجویان گروه علوم انسانی بودند که دانشگاه‌ها برای آن‌ها هزار و ۴۵۷ دوره برگزار کرده‌اند. دانشجویان گروه هنر با ۶۳۹، کشاورزی و دامپروری با ۵۸۱ و علوم پایه نیز با ۴۶۷ دوره در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

با نگاهی به درصد اشتغال دانش‌آموختگان ۵ دانشگاهی که امسال اقدام به برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی کرده‌اند، این‌طور به نظر می‌آید که نه‌تن‌ها این دوره‌ها نتوانسته سهم خود را در ورود دانش‌آموختگان به بازار کار ایفا کند، بلکه گاه اثر عکس هم داشته است. دانشگاه علم‌وصنعت که امسال ۲۱۲ دوره برگزار کرده، هیچ تفاوتی در افزایش ورودی دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌اش به بازار کار ایجاد نشده است، به‌طوری‌که سال گذشته نیز ۷۳ درصد از دانش‌آموختگان کارشناسی علم‌وصنعت به بازار کار رفتند و این رقم برای امسال هم ثابت مانده است. ثابت‌ماندن ۷۸ درصدی ورود دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌ارشد و ۸۸ درصدی مقطع دکتری برای امسال و سال گذشته هم موید این مهم است. موضوع قابل‌تأمل اینجاست که این دوره‌ها در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد ۴ دانشگاه دیگر عملا تاثیری عکس داشته، به‌طوری‌که درصد اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی دانشگاه قم که ۴۹ دوره مهارتی هم برگزار کرده، برای سال ۹۹، ۳۱ درصد بوده که امسال به ۱۶ درصد کاهش یافته است. وضعیت، اما در دانشگاهی مانند صنعتی اصفهان که ۱۵ دوره مهارتی داشته، به‌مراتب بدتر هم شده، یعنی از ۷۲ درصد در سال گذشته به ۱۹ درصد رسیده است. دانشگاه هرمزگان با ۵ دوره مهارتی نیز، سال گذشته درصد اشتغال دانش‌آموختگان‌اش در این مقطع ۵۳ بوده و به ۵۲ کاهش یافته است. وضعیت، اما در دانشگاه گلستان با برگزاری ۵۷ دوره به‌مراتب بدتر است؛ چراکه درصد اشتغال این دانشگاه از ۶۶ درصد در سال گذشته به ۴۳ درصد کاهش یافته است.

وضعیت ورود دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌ارشد امسال این ۴ دانشگاه هم جز در دانشگاه قم، نسبت به سال قبل بدتر شده است. به‌عبارت دیگر سال ۹۹ تنها ۲۷ درصد از دانش‌آموختگان این مقطع در دانشگاه قم به بازار کار راه یافته بودند که این میزان امسال به ۶۷ درصد رسیده، اما دانشگاه صنعتی اصفهان در این زمینه هم ناموفق عمل کرده، به‌طوری‌که درصد اشتغال این دانشگاه از ۶۵ درصد در سال گذشته به ۳۰ درصد رسیده است. وضعیت دانشگاه هرمزگان هم همین است؛ چراکه سال گذشته ۶۰ درصد دانش‌آموختگان این دانشگاه در بازار کار جذب شدند که این میزان امسال به ۲۷ درصد رسیده و در کمتر از یک سال شاهد کاهش ۳۳ درصدی در ورود به بازار فارغ‌التحصیلان این دانشگاه هستیم. درصد اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی‌ارشد دانشگاه گلستان هم از ۸۶ درصد در سال گذشته به ۵۷ درصد سقوط کرده است. در مقطع دکتری با وجود اینکه دانشجویان این مقطع اقبال کمتری برای شرکت در دوره‌های مهارتی دارند، اما به نظر می‌رسد دوره‌های برگزارشده توانسته اثرگذاری بیشتری داشته باشد. به‌طوری‌که در دانشگاه گلستان هم امسال و هم سال گذشته درصد دانش‌آموختگان دکتری ۱۰۰ بوده است، این میزان در دانشگاه هرمزگان از ۱۰۰ درصد به ۹۸ درصد در سال جاری رسیده است. وضعیت دانش‌آموختگان این مقطع در دانشگاه صنعتی اصفهان هم مانند دیگر مقاطع نه‌تن‌ها بهتر نشده، بلکه روند نزولی هم داشته است، به‌طوری‌که سال گذشته ۷۵ درصد دانش‌آموختگان دکتری آن به بازار کار رفتند که این میزان امسال به ۳۰ درصد رسیده است. در دانشگاه قم برخلاف اینکه سال گذشته ۹۷ درصد دانش‌آموختگان آن به بازار کار راه یافته بودند، امسال تنها ۵۸ درصد آن‌ها توانستند صاحب شغل شوند.

درست است که تا امروز دانشگاه‌ها توانسته‌اند قدم‌هایی هرچند اندک را در راستای افزایش مهارت‌های لازم برای ورود دانش‌آموختگان‌شان به بازار کار بردارند، اما طبیعتا هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب راه زیادی مانده است. آنچه در این میان جالب‌توجه است، این‌که در کنار برگزاری این دوره‌ها لازم است دانشگاه‌ها و حتی دستگاه‌های متولی دیگر در این زمینه وارد شده و با برنامه‌ریزی و انجام اقدامات یکپارچه راه را برای رسیدن به هدف نهایی هموار کنند. اقداماتی که باعث می‌شود در کنار توسعه کمی، توجه به کیفیت برگزاری این دوره‌ها به مساله اصلی تبدیل شود. درست است که شیوع بیماری کرونا تا حدی در این حوزه هم اثرگذار بوده است، اما افزایش تعداد دوره‌های برگزارشده نشان می‌دهد که منعی در روند برگزاری این دوره‌ها ایجاد نشده است. ایجاد، توسعه و فعال کردن مراکز هدایت شغلی و کاریابی‌های تخصصی در جهت ساماندهی دوره‌های مهارت‌افزایی متناسب با نیاز کار، تخصیص بودجه مناسب برای توسعه دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزش عالی، تهیه شناسنامه مهارتی از سوی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، برنامه‌ریزی و ساماندهی دوره‌های مهارت‌افزایی متناسب با نیاز‌های جامعه و چشم‌انداز‌های جهانی و ملی پیش‌رو، برگزاری دوره‌های مهارتی با مشارکت صنایع، بازار کار و سازمان‌های تخصصی مرتبط در سطح منطقه و ملی، با درنظر گرفتن شرایط موجود و آتی جامعه، توسعه و بهبود دوره‌های کارآفرینی و ساختار‌های فناورانه، همکاری دانشگاه‌ها با دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای در راستای برگزاری دوره‌های تخصصی مشترک، برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات مهارتی، ساماندهی و افزایش کیفیت دوره‌های کارآموزی، رصد اشتغال و ارزیابی بازار کار و جامعه، آشنایی و ترویج صلاحیت حرفه‌ای، بهبود محتوای آموزشی برنامه‌های درسی و تغییر براساس نیاز‌های روز جامعه، استفاده از روش‌های غیرحضوری در برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی، توجه به اهمیت برگزاری دوره‌های عمومی و برگزاری نمایشگاه‌های کار حضوری و مجازی ازجمله پیشنهاد‌هایی است که می‌توان برای بهبود اثرگذاری دوره‌های مهارت‌افزایی مطرح کرد؛ موضوعی که خود وزارت علوم نیز بر روی برخی از آن‌ها تاکید دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: روزنامه فرهیختگان