دلیل عقب کشیدن ساعت در اول پاییز چیست؟

هر سال ساعت ۱۲ شب اولین روز فروردین یک ساعت از زمان ما ناپدید شده و ساعت‌ها ۶۰ دقیقه به جلو کشیده می‌شوند و ساعت ۱۲ شب آخرین روز شهریور ماه دوباره آن یک ساعت از دست داده را به دست آورده و ساعت‌ها ۶۰ دقیقه به عقب برمی گردند.

این موضوع شاید در نگاه اول جادویی و چیزی شبیه سفر در زمان به نظر برسد، اما همه ما می‌دانیم یک دستکاری ساده انسانی است که صد البته توجیه خوبی پشت آن وجود دارد.

علت عقب و جلو کشیدن ساعت‌ها در زمان خاصی از سال صرفه جویی در زمان نور خورشید در فصل تابستان یا صرفه جویی در زمان نور روز است که در بسیاری از کشور‌های دنیا به نام ساعت تابستانی شناخته شده است.

کشور ایران در عرض‌های جغرافیایی میانی واقع شده و تغییرات طول شبانه‌روز در طول سال قابل توجه است. به همین دلیل و برای استفاده بیشتر از روشنایی روز، در فصل‌های بهار و تابستان ساعت رسمی را ۱ ساعت به جلو می‌کشند.

در واقع در ابتدای بهار با جلو کشیدن ساعت ها، یک ساعت از نور روز صبحگاهی را به سمت عصر جلو می‌بریم، به عبارت دیگر صبح‌ها کوتاه‌تر و عصر‌ها طولانی‌تر می‌شود و در ابتدای پاییز با عقب کشیدن ساعت‌های خود به زمان استاندارد برمی گردیم.

ایده تغییر ساعت اولین بار در سال ۱۷۸۴ توسط بنیامین فرانکلین در مقاله‌ای که در فرانسه به چاپ رسیده بود پیشنهاد شد، نظر او این بود که مردم در روز‌های تابستان زودتر از خواب بیدار شوند تا در نور شمع‌ها صرفه جویی شود.

این مسئله بعد‌ها در سال ۱۹۰۷ توسط یک مرد گلف باز انگلیسی به نام ویلیام ویلت به پارلمان انگلیس ارائه شد.

دولت در سال ۱۹۰۸ ایده عقب و جلو کشیدن ساعت‌ها را بررسی کرد، اما بسیاری از مردم این مسئله را دوست نداشتند و قانونی نشد.

ویلت زندگی خود را صرف تلاش برای متقاعد کردن مردم کرد تا به آن‌ها ثابت کند این ایده بسیار خوب است، اما یک سال بعد از مرگ او این موضوع دوباره مطرح شد.

این آلمانی‌ها بودند که سال ۱۹۱۶ و در جنگ جهانی اول برای اولین بار و درست قبل از انگلیس ساعت را تغییر دادند و کشور‌های دیگر از جمله آمریکا نیز بعد‌ها آن را عملی کردند، اگرچه این طرح در آمریکا تا سال ۱۹۶۶ به عنوان قانون تصویب نشد.

طی سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم ایالت‌ها و مجامع مختلف خودشان تصمیم می‌گرفتند که آیا می‌خواهند از این طرح استفاده کنند و در این صورت چه زمانی این کار را انجام دهند و این باعث اختلاف زمانی میان برخی شهر‌هایی شد که تنها چند کیلومتر با هم فاصله داشتند.

در ایران و در دوران قبل از انقلاب ساعت تابستانی و زمستانی روی ساعت رسمی کشور اعمال شد و پس از انقلاب تا سال ۱۳۷۰ کنار گذاشته شد.

این طرح طی دهه ۷۰ و ۸۰ با فراز و نشیب‌هایی همراه بود و سرانجام در سال ۱۳۸۶ تغییر ساعت در دو نوبت سال به تصویب مجلس رسید.

صرفه جویی در نور روز برای کسانی که در مناطق دور از خط استوا زندگی می‌کنند و ساعات روز آن‌ها در تابستان بسیار طولانی‌تر از زمستان است مزایای زیادی به دنبال داشته است، اما در مناطق نزدیک استوا که ساعات شب و روز تقریبا در تمام طول سال یکسان است فایده چندانی ندارد، به همین دلیل بسیاری از شهر‌ها و کشور‌های استوایی در این طرح وارد نشده اند.

طرفداران این طرح معتقدند ساعت تابستانی علاوه بر کاهش جرایم و تصادفات خودرو باعث کاهش مصرف انرژی نیز شده است.

در حالی که مخالفان بر این باورند کاهش مصرف انرژی در دوره تابستانی با افزایش انرژی که در ماه‌های پاییز و زمستان وجود دارد خنثی می‌شود، همچنین مجبور هستند صبح‌ها در حالی که هوا هنوز تاریک است بچه‌ها را به مدرسه بفرستند که خطرات زیادی به همراه دارد. آن‌ها معتقدند این قانون تاثیر چندان خوبی روی سلامت انسان‌ها ندارد.

در حال حاضر بیش از ۷۰ کشور دنیا ساعت‌های خود را تغییر می‌دهند که زمان و مقدار آن ممکن است در مناطق مختلف متفاوت باشد.

در اروپا از آخرین یک شنبه در ماه مارس تا آخرین یکشنبه در اکتبر ساعت‌ها را جلو می‌کشند، اما در نیمکره جنوبی که فصل تابستان در ماه دسامبر آغاز می‌شود زمان صرفه جویی در نور روز از ماه دسامبر تا مارس می‌باشد.

کشور‌هایی همچون قرقیزستان و ایسلند در کل سال زمان صرفه جویی در نور روز دارند در حالی که کشور‌های استوایی به هیچ وجه زمان صرفه جویی در نور روز را تجربه نمی‌کنند.

مسیر ظاهری حرکت خورشید در آسمان طوری است که در نیمه اول سال، خورشید بالاتر از استوای آسمان حرکت می‌کند و به قطب شمال سماوی نزدیک‌تر می‌شود و در نیمه دوم، خورشید به پایین استوای سماوی می‌آید و به قطب جنوب سماوی نزدیک‌تر می‌شود. متناسب با این تغییرات، مسیر روزانه حرکت خورشید بر فراز افق نیز بلندتر و کوتاه‌تر می‌شود و درنتیجه طول روز نیز تغییر می‌کند. این تغییرات به عرض جغرافیایی و موقعیت خورشید در آسمان ربط دارد. روی خط استوا، طول روز و شب تغییر زیادی نمی‌کند و همان ۱۲ ساعت روز و ۱۲ ساعت شب باقی می‌ماند. در نواحی استوایی که بین مدار‌های راس‌السرطان (۲۱.۵ درجه شمالی) و راس‌الجدی (۲۱.۵ درجه جنوبی) قرار دارند نیز این تغییرات زیاد نیست؛ به‌طوری‌که بین ۱۳.۲ ساعت و ۱۰.۸ ساعت تغییر می‌کند و این یعنی اگر طلوع آفتاب در روز اول بهار ساعت ۶ صبح باشد، در اول تابستان ساعت ۵:۲۴، در اول پاییز ساعت ۶ و در اول زمستان ساعت ۶:۳۶ خواهد بود.

در نواحی قطبی، اما ماجرا کاملا برعکس است. در خود قطبین شش ماه اول سال روز و شش ماه دوم، شب است و این روند برای دیگر نقاط مدار قطبی (عرض‌های جغرافیایی ۶۶.۵ تا ۹۰) به‌تدریج ضعیف‌تر می‌شود به‌طوری‌که در خود مدار قطبی (۶۶.۵ درجه) روز اول تابستان طول روز ۲۴ ساعت، روز‌های اول بهار و پاییز ۱۲ ساعت و روز اول زمستان طول روز ۰ ساعت است. (بدیهی است که طول شب برابر است با کسر طول روز از ۲۴ ساعت)

در عرض‌های میانی، این تغییرات در بازه‌های بین دو مقدار حدی استوایی و قطبی متغیر است. در کشور‌های جنوبی‌تر، تغییرات طول‌روز کمتر است و در کشور‌های شمالی‌تر، این تغییرات بیشتر است. برای مثال، در شهر تهران با عرض جغرافیایی ۳۵.۶ درجه شمالی، طول روز از حدود ۱۴ ساعت و ۱۵ دقیقه تا ۹ ساعت و ۴۵ دقیقه متغیر است. این بدان معنی است که اگر در تهران در اول بهار خورشید در ساعت ۶ صبح طلوع کند، در اول تابستان ساعت ۴:۵۲، در اول پاییز ساعت ۶ و در اول زمستان ساعت ۷:۰۸ طلوع می‌کند (بدون احتساب تغییرات ساعت و اثر شکست نور در جو زمین).

در شهر‌های شمالی اروپا که عرض جغرافیایی آن‌ها حدود ۵۲ درجه است، طول روز از ۱۵.۷ ساعت تا ۸.۳ ساعت متغیر است؛ یعنی اگر طلوع آفتاب در اول بهار ساعت ۶ صبح باشد، در اول تابستان حدود ساعت ۴ و در اول زمستان حدود ساعت ۸ طلوع می‌کند.

همان‌طور که می‌بینید، خورشید در تابستان زودتر طلوع می‌کند و در زمستان دیرتر؛ به همین دلیل برای استفاده بیشتر از انرژی خورشید و صرفه‌جویی در مصرف انرژی در عرض‌های میانی، ساعت‌ها را در تابستان یک ساعت جلو می‌کشند تا زمان استفاده از نور خورشید در طول روز بیشتر شود.

شهر تهران را در نظر بگیرید. اگر ساعت رسمی یک ساعت به جلو کشیده شود، در اول تابستان خورشید ساعت ۵:۵۲ صبح طلوع می‌کند که در مقایسه با ساعت ۴:۵۲ در وضعیت عدم تغییر ساعت، بدان معنی است که در وضعیت ساعت تابستانی، یک ساعت بیشتر از نور روز بهره‌مند می‌شوید. در سوی دیگر، خورشید در وضعیت عدم تغییر ساعت حوالی ۱۹:۰۸ غروب می‌کرد؛ اما در وضعیت ساعت تابستانی، این اتفاق ساعت ۲۰:۰۸ اتفاق می‌افتد؛ بنابراین هم صبح‌ها خیلی زود روشن نمی‌شود و روشنایی خورشید به هدر نمی‌رود و هم شب‌ها یک ساعت کمتر از انرژی برق استفاده می‌شود.

البته توجه به یک نکته ضروری است و آن، این‌که تمام این حساب‌وکتاب‌ها در شرایطی تاثیرگذار است که وضعیت کاری بر اساس ساعت و نه روشنایی روز تنظیم شده باشد. بدیهی است در فعالیت‌هایی مانند کشاورزی و دامداری که نور خورشید عامل اصلی تنظیم چرخه‌های طبیعی است، این تغییرات خودبخود اعمال می‌شوند و نیازی به این تغییرات نیست؛ اما در زندگی شهرنشینی که همه کار‌ها بر اساس ساعت تنظیم می‌شود، این تغییرات به صرفه‌جویی بیشتر در انرژی می‌انجامد.

زمان اعمال این تغییرات در کشور‌های مختلف متفاوت است؛ به عنوان مثال در کشور‌های اروپایی و آمریکای شمالی، این تغییرات از یک‌شنبه قبل از ۲۱ مارس (متناظر با اول فروردین) اعمال می‌شود و در کشور ما در نیمه‌شب اول فروردین. بدیهی است که در مناطق استوایی چنین کاری فایده‌ای ندارد، چون تغییرات طول روز ناچیز است. هم‌چنین انجام چنین کاری در مناطق قطبی عملا بی‌فایده است، چرا که تغییرات طول روز بسیار گسترده است و تنها گزینه پیش‌رو، عادت کردن به وضعیت روز و شب‌های طولانی است.

جالب‌تر این‌که طی سال‌های اخیر پیشنهاد‌های بهتری برای تغییر ساعت مطرح شده است. در برخی از ایالت‌های شمالی ایالات متحده آمریکا پیشنهاد‌هایی مبنی بر ۱.۵ تا ۲ ساعت تغییر ساعت در زمان تابستانی و زمستانی مطرح شده است. در کشور ما نیز محاسبات نشان می‌دهد بهترین زمان برای اعمال تغییرات ساعت تابستانی از نیمه اردیبهشت تا نیمه مرداد است.