زنان برجسته اسلام/فاطمه بنت الحسن(ع)

«أشهدُ أنَّکَ کُنتَ نوراً فی الأصلابِ الشّامخةِ و الأرحامِ المُطهّرةِ/ من شهادت می‌دهم که همانا تو نوری در پشت پدرانی ارجمند و رحم‌های مادرانی پاک بودی».
عبارتی که ذکر شد، قسمتی از زیارت اربعین حضرت اباعبد الله الحسین علیه السّلام است که بیان گر شأن و منزلت پدران و مادران ائمّه‌ی اطهار علیهم السّلام می‌باشد. این که پدران اهل بیت علیهم السّلام صلب‌های ارجمند و بزرگواری بوده اند، علاوه بر دلایل و براهین فراوانی که در تاریخ شیعه و سنّی وجود دارد، ثابت می‌کند که تمام اجداد آن بزرگواران، همه از موحّدین و اولیاء خدا بلکه بسیاری از ایشان از انبیاء الهی بوده اند. امّا آن چه الآن مورد بحث ماست وجود مقدّس و نورانی مادران اهل بیت علیهم السّلام است. طبق این عبارت از زیارت اربعین که نصّ صریح معصوم علیه السّلام است، رحم‌هایی که نور درخشان ائمّه هدی صلوات الله علیهم اجمعین را برای مدّتی در خود به امانت داشته و مادرانی که خدای متعال شیر گوارا را برای آن حضرات در وجود ایشان قرار داده، همگی پاک و طاهر بوده اند و بدین جهت این افتخار بزرگ شامل حال ایشان گردیده است.
در این میان فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السّلام یکی از بانوان گران قدری است که شایستگی همسر امام و مادری حجّتی از حجّت‌های خدا را دارا بود. او که خود تربیت یافته ی، ولی خدا و حجّت حق حضرت امام مجتبی علیه السّلام بود، افتخار همسری امام زین العابدین علیه السّلام و مادری امام باقر علیه السّلام را نیز در پرونده‌ی با شکوه خود ثبت نمود.

برای آن مخدّره و بانوی ارجمند، دو نام ذکر شده است: فاطمه و زینب. او که پاکی و قداست را از جدّه‌ی خود فاطمه‌ی زهرا سلام الله علی‌ها به ارث برده بود و از آلودگی‌های گناه و غفلت پیراسته بود، نام جدّه اش فاطمه را به یادگار داشت، همچنین مانند بانوی صبر و فضیلت زینب کبری علی‌ها السّلام، قسمتی از بار سنگین غربت و مظلومیت پدر بزرگوار و همسر گران قدرش را به دوش کشید، لذا او را زینب نیز نام نهادند.
در میان اعراب معمولاً هر نفر دارای سه نوع اسم یا شهرت بود: ١-نام ٢-لقب ٣-کنیه. کنیه‌ها معمولاً با کلمه «أب» به معنای پدر و «إبن» به معنای پسر، برای مردان و کلماتی، چون «أمّ» به معنای مادر و «بنت» به معنای دختر، برای زنان ساخته می‌شد. معمولاً برای حفظ احترام و بزرگداشت یک نفر، او را با کنیه مورد خطاب قرار داده و صدا می‌زدند. مشهورترین کنیه‌ی مادر امام باقر علیه السّلام «أمّ عبد اللّه» است. کنیه‌های دیگر این بانو «امّ الحسن» و «امّ عبده» می‌باشد، و به قولی به جای امّ عبده، امّ عبیده نیز ذکر شده است.
در جریان حدیث لوح که جابر بن عبد الله انصاری توفیق یافت در خدمت حضرت زهرا سلام الله علیها، نام‌های مبارک امامان هدایت و جانشینان بر حقّ رسول خدا صلّی الله علیه و آله را به همراه نام‌های پدران و مادرانشان در لوحی مخصوص و آسمانی رؤیت کند، بنا به نقل جابر نام مبارک مادر امام باقر علیه السّلام نیز این گونه آمده بود: «ابوجعفر محمّد بن علی معروف به باقر (علیه السّلام)، مادرش امّ عبد اللّه دختر حسن بن علی بن ابی طالب (علیهما السّلام) است».
در میان اعراب و در ادبیات و فرهنگ عرب، القاب هر شخص معمولاً به ابعاد وجودی او و جایگاهش در جامعه و در میان مردم اشاره می‌کند. فاطمه دختر امام دوّم شیعیان، به جهت شأنیّت والا و مقام ممتازی که داشت، دارای القاب مختلفی بود. از جمله‌ی القاب آن بزرگوار می‌توان به این چند مورد اشاره کرد: صدّیقه، آمنه، تقیّه و مُحسنه. آری به راستی که او زینت پدر بود تا بدان جا که خداوند متعال او را سزاوار همسری امام سجّاد و مادری حضرت باقر علیه السّلام یافت.

درباره‌ی نامِ مادر فاطمه بنت الحسن با کنیه‌ی «امّ عبد اللّه»، اقوال مختلفی در کتب تاریخی موجود است. البته یکی از علل این اختلاف نظر، اقوال مختلفی است که در باره‌ی تعداد و اسامی دختران امام حسن علیه السّلام وجود دارد. تعداد دختران امام حسن علیه السّلام را یک، پنج و هفت نفر شمرده اند که اسامی آنان بنا به نقل شیخ مفید چنین است: ١ـ امّ الحسن ٢ـ امّ الحسین. مادر این دو بانوی بزرگوار، امّ بشیر دختر ابی مسعود بن عقبة بن عمرو بن ثعلبه خزرجیه است. ٣ـ فاطمه بنت الحسن. مادر این بانوی گرامی، امّ اسحاق دختر طلحة بن عبید اللّه التمیمی است. ٤ـ امّ عبد اللّه ٥ـ فاطمه ٦ـ امّ سلمه ٧ـ رقیه.
در بین اسامی فرزندان ائمه علیهم السّلام اسامی و القاب مشترک فراوان دیده می‌شود، امّا کمتر دیده شده که کنیه‌ی مشترک داشته باشند. بر اساس حدیث معتبر «لوح» که جابر آن را روایت کرده است، مادر امام باقر علیه السّلام به «امّ عبد اللّه» مشهور بوده است. بنابراین، امّ عبد اللّه که در ردیف چهارم این اسامی قرار دارد، مادر امام باقر علیه السّلام بوده و نام او فاطمه است. در این صورت اسامی دختران امام حسن علیه السّلام که به نام فاطمه بوده اند، سه نفرند. این قول با نظر شیخ مفید موافق است؛ گرچه وی بدان تصریح نکرده است.

در تاریخ امامان شیعه پیوندی خجسته اتّفاق افتاد که ثمرات بسیار پُر برکت و بی نظیری داشت. بانوئی در اوج کمال و عفّت از فرزندان امام مجتبی علیه السّلام با پسر عمّ خود، حجّت و امام چهارم، فرزند سیّد و سالار شهیدان ابا عبد الله الحسین علیه السّلام، ازدواج کرد و چنین مقدّر شد تا امامان از نسل حضرت زین العابدین علیه السّلام، هم سیّد حسینی باشند و هم حسنی. امام باقر علیه السّلام اوّلین امامی هستند که از سوی پدر منسوب به حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السّلام و از جانب مادر فرزند حضرت ابا محمّد امام حسن مجتبی علیه السّلام می‌باشند.
این حقیقت، کلید رازی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در واپسین لحظات عمر شریف خود خطاب به دخت عزیزتر از جانشان فرمودند: «یَا فَاطِمَةُ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّ‏ مِنْهُمَا مَهْدِیَ‏ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ تَظَاهَرَتِ الْفِتَنُ وَ انْقَطَعَتِ السُّبُلُ ... /‌ای فاطمه! قسم به کسی که مرا به حق مبعوث کرد، همانا مهدی این امّت از این دو (حسن و حسین علیهما السّلام) است، زمانی که دنیا هرج و مرج شود و فتنه نمایان گردد و راه‌ها (ی نجات و هدایت) قطع شود». ‏
آری نور مقدس آخرین حجّت حق و منتقم مظلومان جهان، دادگستر حقیقی و یگانه‌ی دهر، مهدی موعود عجّل الله تعالی فرجه الشّریف، در چهره‌ی تابناک حسنین علیهما السّلام می‌درخشید و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از یادگار آن دو بزرگوار خبر می‌داد. در زیارت نامه‌ی حضرت فاطمه‌ی معصومه سلام الله علی‌ها که از ناحیه‌ی ثامن الأئمّه حضرت امام رضا علیه السّلام صادر شده است، عبارتی دیده می‌شود که ریشه در این پیوند آسمانی دارد. امام رضا علیه السّلام می‌فرمایند: «السّلام علیکِ یا بنتَ الحسنِ و الحسینِ (علیهما السّلام)». سلام بر تو‌ای دختر حسن و حسین. آری فاطمه معصومه سلام الله علی‌ها دختر گرامی امام کاظم علیه السّلام است، و امام باقر علیه السّلام نیز جد بزرگوار آن امام همام، به همین جهت حضرت معصومه علی‌ها السّلام از نسل فاطمه بنت الحسن علیه السّلام بوده و بدین واسطه علاوه بر حضرت حسین علیه السّلام، منسوب به امام مجتبی علیه السّلام هم می‌باشند.
بدین جهت امام باقر علیه السّلام را این گونه توصیف می‌کنند: «هاشمیٌ مِن هاشِمییّن وَ عَلَویٌّ مِنْ عَلَوییّن وَ فاطِمیٌّ مِنْ فاطِمییّن/ ایشان هاشمی‌ای متولّد از دو هاشمی، و علویّی متولّد از دو علوی و فاطمی متولد از دو فاطمی است». این پیوند یکی از زیباترین رخداد‌های شیرین تاریخ اسلام است. دو نسل امامت به هم رسید و از آن دو بزرگوار فرزندانی پاک و طاهر به وجود آمد که تا قیام قیامت، هادیان به سوی حقّ و پیشوایان برگزیده اند.

اولین فرزندی که محصول این ازدواج فرخنده بود، پسری پاک و نورانی به نام عبد الله بود. به خاطر ولادت همین نوزاد فاطمه را امّ عبد الله نامیدند. چهره‌ی عبد الله به قدری نورانی و تابناک بود که او را به «عبد الله باهر» یعنی نورانی ملقّب نمودند. عبد الله به سبب سجایای اخلاقی و کرامات عدیده‌ای که داشت، نزد همگان مورد احترام بود. از او روایت معروفی نیز به یادگار مانده که او با اسناد خویش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می‌کند: «بخیل کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من صلوات نفرستد».
عبد اللّه باهر، متولّی اوقاف پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بود و سپس به تولیت اوقاف امیر المؤمنین علی علیه السّلام رسید. مدت عمر عبد اللّه باهر ٥٧ سال بود. مورخان بدون هیچ اختلافی امام باقر علیه السّلام و عبد الله را از فرزندان «امّ عبد اللّه» شمرده اند، امّا منابع دیگری تعداد فرزندان امّ عبد اللّه را چهار پسر شمرده اند و نام دو تن دیگر را حسن و حسین گفته اند و نقل شده که این دو در کودکی درگذشته اند.
ملائکه و اولیاء خدا در انتظار آمدن مولودی بودند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدنش را بشارت داده بودند. همان که علم را به خوبی می‌شکافد. هنگامی که فاطمه به وجود مبارک امام باقر علیه السّلام حامله شد، به قدری ضعیف شده بود که گاهی بیهوش می‌شد و به خواب می‌رفت. یک روز در عالم رؤیا فردی را دید که او را به فرزندی دانا و بردبار، بشارت داد. وقتی که از خواب برخاست، از جانب راست خود از کنار خانه، صدایی شنید که گوینده‌ی آن را نمی‌دید؛ امّا سخنان او را می‌شنید که می‌گفت: حامله شدی به بهترینِ اهل زمین و بازگشت تو به سوی خیر و سعادت است و بشارت باد بر تو به فرزندی بردبار و دانا. از آن وقت دیگر در خود ثقل و سنگینی ندید تا آن که نُه ماه از حمل او گذشت. در این ایام صدای ملائکه را در خانه خود بسیار می‌شنید.
زمان ولادت امام باقر علیه السّلام فرا رسید. امّ عبد اللّه در آن هنگام نوری مشاهده کرد. هنگامی که امام باقر علیه السّلام به دنیا آمدند، روی مبارک خود را به جانب قبله گردانده و سه مرتبه عطسه کردند، بعد از آن حمد حق تعالی را به جا آوردند. در تمام آن روز و شب از صورت و دست‌های آن حضرت نور زردی مانند طلا ساطع می‌شد.

همان طور که پیش از این نیز اشاره نمودیم، امّ عبد الله فاطمه بنت الحسن علیه السّلام بانویی بود که تحت تربیت چند معصوم قرار داشت. یکی پدر بزرگوارش امام مجتبی علیه السّلام و دیگری عموی عزیزش حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام. از سوی دیگر همسری حجّت خدا و امام حق حضرت زین العابدین علیه السّلام نیز به عنوان سوّمین، ولی خدا، در رشد و کمال این بانوی مطهّره تأثیر به سزائی داشت. علاوه بر این، هم جواری و مجالست با زینب کبری سلام الله علی‌ها که خود دانش آموخته‌ی خدایی بود، بر مراتب علم و تقوای او می‌افزود. امّ عبد الله در این محیطِ رشد و بالندگی، چنان بالا رفت که امام صادق علیه السّلام در مورد ایشان فرمودند: «کَانَتْ‏ صِدِّیقَةً لَمْ‏ تُدْرَکْ‏ فِی آلِ الْحَسَنِ امْرَأَةٌ مِثْلُهَا/ او صدّیقه‌ای بود که در فرزندان امام حسن علیه السّلام زنی نظیر او یافت نمی‌شدم».
گرچه مقام عصمت این بانو –بنا به قول علمائی، چون مرحوم علّامه‌ی مجلسی- برای ما ثابت نیست، ولی همین عبارت «صدّیقة» از سوی امام صادق علیه السّلام در مورد ایشان، مدال پُر افتخار و والائی است که بر صدق و راستی او در اعمال و گفتارش خبر می‌دهد. این در حالی است که لقب صدّیقه در قرآن در مورد حضرت مریم به کار رفته است. خدای متعال در آیه ٧٥ از سوره‌ی مائده می‌فرماید: «مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ ...». مسیح فرزند مریم، فقط فرستاده (خدا) بود پیش از وى نیز، فرستادگان دیگرى بودند، مادرش، زن بسیار راستگویى بود.
همچنین در قرآن مجید صدّیقین در ردیف انبیاء و شهدا و صالحین نام برده شده اند. در سوره نساء آیه‌ی ٦٩ آمده است: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»؛ و کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز) همنشین کسانى خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و آن‌ها رفیق هاى خوبى هستند.

یکی از کرامات آن بانوی بزرگوار جریانی است که امام باقر علیه السّلام در باره‌ی ایشان نقل نموده اند. امام باقر علیه السّلام می‌فرمایند: «کانَتْ اُمِّی قاعِدَةً عِنْدَ جِدارٍ فَتَصَدَّعَ الجِدارُ وَ سَمِعْنا هَدَّةً شَدیدةً فَقالَتْ بِیَدِها: لا وَ حَقِّ المُصْطَفی ما اَذِنَ اللّه ُ لَکَ فِی السُّقُوطِ، فَبَقِیَ مُعَلَّقاً فِی الْجوِّ حَتّی جازَتْهُ، فَتَصَدَّقَ أبی عَنْها بِمَائَةِ دِیْنارٍ/ مادرم کنار دیواری نشسته بود، ناگاه دیوار شکاف برداشت و صدای مهیبی به گوش رسید، مادرم با دستش اشاره کرد و گفت: نه، به حقّ مصطفی. خداوند به تو اجازه‌ی فرو افتادن ندهد. پس دیوار در هوا معلّق ماند، تا آن گاه که مادرم از کنار آن گذشت. پس پدرم (امام سجاد علیه السّلام) به سبب دفع آن خطر، صد دینار صدقه داد».
امام صادق علیه السّلام در جایی دیگر در باره‌ی جدّه‌ی خود امّ عبد الله می‌فرمایند: «کانَتْ مِمَّنْ آمَنَتْ و اتَّقَتْ و اَحْسَنَتْ و اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ/ او از زنان مؤمنه، با تقوا و نیکوکار بود و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».

یکی دیگر از فضائل این بزرگوار محدِّثه بودن ایشان است چراکه به نص روایات، مادران ائمّه حداقل در دوران حمل امام علیه السّلام، صدای ملائکه را می‌شنود و این جریان همان طور که قبلاً بیان گردید، در مورد مادر امام باقر علیه السّلام نیز صادق است. پس ایشان محدَّثه هستند یعنی در دوران بارداری امام باقر علیه السّلام ملائکه با او سخن گفته و آن بزرگوار صدای آن‌ها را می‌شنید.

یکی دیگر از فضائل والای این مخدره، حضور ایشان به همراه عموی بزرگوارش حضرت ابا عبد الله علیه السّلام و همسر گرامی اش امام زین العابدین علیه السّلام در کربلا است. او همگام با زینب کبری علی‌ها السّلام شاهد تمام مصائب کربلا بود و به چشم خود شهادت جانسوز شهدای روز عاشورا را می‌دید. در واقعه‌ی عاشورا در کنار امام و همسر بزرگوار خود و فرزند خردسالش امام باقر علیهما السّلام به سر می‌برد و طعم اسارت و شکنجه را با تمام وجود خویش درک می‌نمود. او در این راه استقامت و پایداری کرد تا در ابلاغ پیام عاشورا و واقعه‌ی کربلا، یار و یاور امام خود و عمّه‌ی سادات، عقیله‌ی بنی هاشم باشد.

متأسفانه قدرت ظاهری همواره به دست دشمنان خدا بوده و به سبب شرایط سخت و خفقانی که به واسطه‌ی غفلت و دنیا زدگی مردم و در نتیجه سلطه‌ی طاغوت‌ها و ظالمین به وجود آمده بود، بسیاری از حقائق در سراپرده‌ی تاریخ به صورت رازی باقی ماند. دشمنان نمی‌گذاشتند تا خبری از اولیاء خدا و تابعینشان به جائی درز کند و در همین راستا و در ادامه‌ی مظلومیّت خاندان عترت، خبر دقیقی از سال وفات و محلّ دفن امّ عبد الله فاطمه بنت الحسن علیه السّلام در دست نیست. آن چه مسلّم است آن است که همواره دشمنان خواسته اند تا نور خدا را خاموش سازند، ولی غافل از آن که نور خدا خاموش شدنی نیست و این نام محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین است که تا قیامت بر جبین خلقت می‌درخشد و هدایتگر تشنگان حقیقت خواهد بود.
«یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ». [سوره صفّ/ آیه ٨]