حفظ سیاه دوزی با دستان توانمند بانوی گلستانی

گرچه چشمانش سویی ندارد، اما بیش از نیم قرن تلاش کرده است که هنر نیاکانش را با یک نخ و سوزن ساده بر تار و پود پارچه گره بزند تا مبادا از یاد‌ها برود. از یکی از زیباترین و پر پیچ و خم‌ترین جاده‌های کشور عبور کردیم تا به روستای تاریخی شاهکوه سفلی رسیدیم، روستایی که شاید دور افتاده و کوچک باشد، اما هنر دستِ میراث زنده اش، آوازه‌ای ملی دارد.

اینجا نام "ایمن باجی دهقان" برای تمام اهالی روستا نامی آشناست، بانویی که بیش از نیم قرن از عمر ۷۳ ساله اش را صرف زنده نگه داشتن هنر سیاه دوزی شاهکوه کرده و حالا نامش به عنوان نخستین بانوی ایرانی به عنوان میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
بعد از عبور از چند کوچه به خانه‌ای رسیدیم که تابلوی نصب شده بر سر در آن گواه از درست بودن آدرس بود. درکوب قدیمی خانه را که زدیم بانویی میانسال با لباس‌هایی سفید که منقش به نقش و نگاری سیاه رنگ بود در را برایمان گشود و ما را به خانه قدیمی، اما باصفایش دعوت کرد.
پای صحبتش که نشستیم از سال‌های دور برایمان گفت، از دورانی که خردسال بوده و به تشویق مادربزرگ پیرش یادگیری هنر سیاه دوزی را آغاز کرده است.
ایمن باجی می‌گوید: ۶ یا ۷ ساله بودم که یادگیری سیاه دوزی را آغاز کردم، اوایل نمی‌توانستم سوزن به دست بگیرم و مادربزرگم من را تنبیه می‌کرد و می‌گفت "حرفِت زنم دردت کند تا بعد‌ها مردت کند"، وقتی معنی اش را پرسیدم گفت این حرف‌ها و تنبیه‌های من شاید تو را اذیت کند، اما یاد گرفتن این هنر روزی به درد تو خواهد خورد.

خانم دهقان می‌گوید: به حرف مادربزرگم گوش کردم و نتیجه آن امروز مشخص شده است.در رابطه با هنر سیاه دوزی از او پرسیدیم، ایمن باجی توضیح داد: سیاه دوزی نوعی هنر سوزن دوزی است که در آن نخی سیاه رنگ بر پارچه‌ای سفید دوخته می‌شود.

محمود دهقان فرزند ایمن باجی که در این مصاحبه ما را همراهی می‌کند برایمان توضیح می‌دهد از همان دوران کودکی متوجه این موضوع شده که نوع پوشش و لباس‌های مادرش با دیگر زنان روستا متفاوت است و وقتی علتش را جویا می‌شده مادرش همیشه به آن‌ها می‌گفته این لباس و هنر منقش بر آن یادگار نیاکان من است و همیشه به من تاکید شده تا آن را زنده نگه دارم.
ایمن باجی در تکمیل صحبت‌های فرزندش می‌گوید: در آن سال‌ها از نظر خیلی‌ها این لباس‌ها و این هنر از مد افتاد شده بود و کسی تمایلی به پوشیدن آن نشان نمی‌داد، اما یک روز که با این لباس‌های سنتی در منزل مادرم مشغول سیاه دوزی بودم چند مسافر به خانه مادرم آمدند و از نقوش سیاه دوزی خوششان آمد و تعدادی عکس و فیلم تهیه کردند.

 

او ادامه می‌دهد: بعد از اینکه متوجه شدم این هنر برای افرادی که خارج از روستا هستند جذاب است به تعدادی از اطرافیانم این هنر را آموختم و آن‌ها هم به افرادی دیگر، وقتی هم که نامم به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسید این هنر در روستا جا افتاد و الان بسیاری از خانم‌های شاهکوه این هنر را یاد گرفته اند و از طریق آن امرار معاش می‌کنند.
از ایمن باجی می‌پرسم از وقتی نامش به عنوان میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده است، زندگی اش چه تغییراتی داشته است، در پاسخ به سوالم می‌گوید زندگی من هیچ تغییری نکرده، چون من نه به دنبال بیمه از این طریق بودم و نه به دنبال کسب درآمد، تنها موضوعی که به آن افتخار می‌کنم این است که این هنر موجب درآمدزایی برای بسیاری از زنان روستا شده است.

از نقوش به کار رفته در هنر سیاه دوزی پرسیدم، خانم دهقان گفت: تمام نقش‌هایی که درون هنر سیاه دوزی شاهکوه مورد استفاده قرار می‌گیرد از محیط پیرامون ما و نقوش باستانی بر جای مانده از گذشته گرفته شده است، مثلا در شاهکوه درختی به نام اورس وجود دارد که همیشه سبز است و بانوان شاهکوهی برای شروع به کار هنر سیاه دوزی از نقش این درخت شروع به کار می‌کنند.

ایمن باجی به جز سیاه دوزی در انواع هنر سوزن دوزی، شال بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی و... هم دستی بر آتش دارد، اما حالا با گذر عمر و سه عملی که بر روی چشم هایش انجام داده است، می‌گوید علی رغم اینکه دوست دارد حداقل دو دست دیگر لباس منقش به سیاه دوزی تهیه کند و از خودش به یادگار بگذارد، اما دیگر قادر به این کار نیست چراکه چشمانش او را یاری نمی‌کنند.
سیاه دوزی در گلستان خاص منطقه شاهکوه است و به ثبت ملی هم رسیده است، حالا این هنر نه تنها در این روستا رونق گرفته است بلکه به گفته مریم حاجی ابراهیمی معاون صنایع دستی میراث فرهنگی گلستان در شهرستان گرگان هم ۸۰ بانوی هنرمند دیگر مشغول به این هنر هستند.هنرمندان میراث داران فرهنگ و هنر ما هستند و توجه به این هنرمندان موجب زنده نگه داشتن هنر گذشتگان که بخشی از هویت فرهنگی ما هستند، می‌شود.