بزرگترین نمایشگاه کتاب جهان چگونه اداره می‌شود؟
کمتر از سه روز به آغاز هفتادمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت باقی مانده است؛ رویدادی که از آن به عنوان بزرگترین و مهمترین رویداد نمایشگاهی کتاب و نشر در جهان یاد می‌شود. جمهوری اسلامی ایران نیز همانند سال‌های گذشته در تدارک ساماندهی به غرفه ملی ایران در این نمایشگاه است که امسال با ادغام دو بخش کودک و بزرگسال به شکلی ویژه و متمرکز در این رویداد حضور به هم می‌رساند.
جذابیت حضور در این رویداد در کنار تدارک سالانه بخش قابل توجهی از بدنه نشر ایران برای شرکت در این رویداد منجر شد تا نگاهی از درون به این رویداد و تجربه برگزاری آن بیاندازیم. به همین دلیل آقای توبیاس ووس معاون این نمایشگاه که در سال‌های گذشته همکاری نزدیکی برای برپایی غرفه ایران در این نمایشگاه و نیز حضور غرفه‌ای با عنوان این نمایشگاه در تهران داشته است، به سوالات خبرگزاری مهر درباره این رویداد پاسخ داد. که در ادامه از نگاه شما می‌گذرد:
آقای ووس، نمایشگاه کتاب فرانکفورت در آستانه ۷۰ سالگی است. در فرهنگ ایرانی، ۷۰ سالگی هر رویداد زنده و پویا، زمانی است که آن رویداد به کمال خود می‌رسد. در مورد نمایشگاه کتاب فرانکفورت فکر می‌کنید نقطه‌ای که هم اکنون در آن قرار دارید نقطه کمال آن است و با انتظارات شما همخوانی دارد؟
در واقع بله. نمایشگاه کتاب فرانکفورت امسال هفتادمین سالگرد خود را برگزار خواهد کرد که برای ما رویدادی بسیار ویژه به شمار می‌رود. زمانی که این نمایشگاه در سال ۱۹۴۸ افتتاح شد، مکانش در کلیسای پاولسکریش فرانکفورت واقع بود که در آن زمان به خاطر خرابی های جنگ جهانی دوم سقف نداشت. تا جایی که خاطرم هست ۱۰۰ ناشر از آلمان، اتریش و سوییس در نمایشگاه شرکت کرده بودند. تنها شرکت کنندهای که از جایی دور آمده بود ناشری از آمریکا بود. از آن زمان تا الان اتفاقات زیادی رخ داده تا جایی که اکنون هرساله ما پذیرای حدود ۱۷۰ هزار بازدید کننده تجاری و صدهزار بازدید کننده عادی هستیم.
دو موضوع هست که امسال به عنوان هدیه تولد نمایشگاه به آن اضافه خواهیم کرد: اول غرفه‌ای که در فضای باز نمایشگاه ایجاد شده و اختصاص به خواندن کتاب و همچنین برگزاری رویدادهای ویژه نمایشگاه دارد. این غرفه یک اثر هنری است که مانند جواهری در نمایشگاه ما می‌درخشد. رییس جمهور آلمان برای افتتاح این مکان فوق العاده به فرانکفورت خواهد آمد. بسیار خوشحالم که توانستیم این رویداد ویژه را در نمایشگاه برای خوشامد گویی به مهمانانمان آماده کرده‌ایم.
دومین رویدادی که در نمایشگاه امسال اتفاق می افتد برگزاری جشنی ویژه برای هفتادمین سالگرد امضای اعلامیه حقوق بشر است. این موضوع بسیار مهمی برای نمایشگاه کتاب فرانکفورت خواهد بود و در راستای ترویج آزادی عقیده، آزادی بیان و انتشار تدارک دیده شده است و البته ما در خلال این رویداد مباحث و گفتگوهای بسیار ویژه‌ای هم خواهیم داشت.
حالا میخواهم در پاسخ به سوالتان بگویم که ما، نسبت به اولین سال فعالیتمان و طی هفتاد دوره برگزاری، این نمایشگاه را اکنون به عنوان بزرگترین رویداد جهان در زمینه شبکه سازی در حوزه کتاب ثبت کرده‌ایم.
سازه جدید محوطه نمایشگاه کتاب فرانکفورت
با توجه به پاسخ شما و با اذعان بر اینکه نمایشگاه کتاب فرانکفورت یکی از موفق ترین رویدادهای بین المللی- فرهنگی در جهان از نظر برنامه ریزی و پیاده سازی است، مایلم سوال کنم که این برنامه‌ریزی دقیق چگونه انجام می‌شود و شما چه فرایندی برای برگزاری سالانه نمایشگاه دارید؟
ما حدود صد نفر کارمند فوق‌العاده داریم که تمام آنها در کارشان کارشناس هستند و هر روز برای موفقیت نمایشگاه کتاب بعدی تلاش می‌کنند. با توجه به همکاری نزدیک ما با وزارت امور خارجه آلمان و وزارت اقتصاد کشورمان، در نمایشگاه‌های کتاب بیش از ۲۰ شهر در سراسر جهان، حتی در تهران، در بخش ویژه‌ای که برای آلمان تدارک دیده شده است حضور داریم. بنابراین ما اطلاعات زیادی در مورد آنچه که در بازارهای سراسر جهان اتفاق می افتد، به دست می‌آوریم. هدف ما این است که تمام این اطلاعات را در نمایشگاه فرانکفورت ارائه دهیم تا هر شرکت کننده ایده‌های های جذاب و جدیدی برای کسب و کار خود پیدا کند که برایش مفید باشد. البته هسته اصلی نمایشگاه ما تجارت کپی‌رایت است که نه تنها برای ترجمه آثار بلکه موزیک، فیلم، بازی و مواردی از این قبیل نیز وجود دارد.
برای من جالب است که نوع تعامل مجموعه نمایشگاه فرانکفورت را با دولت و نهادهای دولتی را در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب توضیح دهید و میزان تاثیر و دخالت آنها در اجرای برنامه‌های هر غرفه را معرفی کنید؟
نمایشگاه کتاب فرانکفورت مانند هر شرکت دیگری نیاز به کسب درآمد دارد. اغلب مردم فکر می‌کنند ما صاحب زمین نمایشگاه هستیم که متاسفانه اینطور نیست. شرکت ما یک شرکت تابعه از Börsenverein des Deutschen Buchhandels است که ناشر و فروشنده کتاب است. از آنجایی که این انجمن غیر انتفاعی است، شرکت نمایشگاه کتاب فرانکفورت تاسیس شد تا هر ساله این نمایشگاه را برگزار کند. غیر از این ما موظفیم که کتاب های آلمانی را به دیگر کشورها هم معرفی کنیم. ما برای این فعالیت‌های برون مرزی نیاز به حمایت وزارت خارجه آلمان داریم. در نمایشگاه فرانکفورت که سالانه در اکتبر برپا می‌شود، تنها چند بخش هستند که از بودجه عمومی تغذیه می‌شود. مانند فراخوان بین‌المللی نمایشگاه و دعوت‌نامه‌ها که برای انجامش مقداری بودجه از وزارت خارجه دریافت می‌کنیم. برای این نمایشگاه، نه ما و نه دولت هیچ‌گونه نقشی در انتخاب ناشران نداریم. هر ناشری می‌تواند در این نمایشگاه شرکت کند و تنها شرط آن ارائه مطالبی است که از نظر قانونی منعی برای حضور در نمایشگاه نداشته باشد. از آنجا که ما خود حامی آزادی نشر هستیم، با مشارکت هر ناشری که مایل باشد به ما بپیوندد مخالفتی نداریم.
اما همانطور که میدانید حدود هفتاد ملیت در این نمایشگاه مشارکت دارند. بسیاری از این نهادها توسط وزارتخانه‌های ملی کشور خود، حمایت می‌شوند که ممکن است وزارت فرهنگ یا وزارت امور خارجه باشد. تا جایی که من می‌دانم هیچ نهادی نیست که از سوی سازمان‌های دولتی یا راه‌های دیگر پشتیبانی مالی نشود. بنابراین وقتی ما با هیات خود به خارج از مرزها، مثلا تهران، سفر می‌کنیم نیز چنین شرایطی داریم.
یادتان باشد که ارائه جایگاه به این نهادها بخصوص ناشران کوچک و متوسط بسیار مهم است. زیرا اکثرا آنها توانایی مالی برای شرکت و داشتن جایگاه در نمایشگاه های بین المللی را ندارند.
نمای درونی محل برپایی نشست‌های فستیوال کتاب فرانکفورت ۲۰۱۷
برای ما در ایران، دانستن ساز و کار انتخاب مهمانان ویژه برای نمایشگاه کتاب فرانکفورت بسیار مهم است. بعضی کشورها بارها به این افتخار نائل شده اند و بعضی حتی یک بار هم نصیبشان نشده است. کاندیدا ها و برگزیدگان نهایی چطور انتخاب می شوند؟
پروژه مهمان افتخاری در فرانکفورت اهمیت ویژه‌ای دارد. امروزه تقریبا تمامی نمایشگاه‌های بین المللی کتاب و حتی نمایشگاه‌های حوزه‌های دیگر مهمان‌های افتخاری دارند و نمایشگاه ما هم در دهه هفتاد این سنت را اجرا کرد، می‌شود گفت که در آن زمان اولین بار بود که این کار انجام می‌شد. از زمان تا بحال مفهوم مهمان افتخاری تغییرات بسیاری کرده است. اکنون یکی از شاخص‌ترین رویدادها در حوزه کتاب برای کشور منتخب است. معمولا این پروسه سه سال زمان می‌برد. در اغلب مواقع انجمن ناشران وزارت فرهنگ با نمایشگاه تماس می‌گیرند. برای انتخاب مهمان افتخاری پیش شرطهایی وجود دارد. یکی از آنها عرضه بسیار خوب و استفاده بهینه از ظرفیتهای نمایشگاه فرانکفورت در طی سال‌های گذشته است. و دیگر اینکه کشور مورد نظر می‌بایست سرمایه کافی در بخش ترجمه داشته باشد. نه تنها به زبان آلمانی بلکه تمام زبان‌های دنیا.
گاهی پیش می آید که بیش از یک کاندید برای مهمان افتخاری داریم، اما در تمام موارد هیئت رئیسه نمایشگاه تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند. در حال حاضر ما یک لیست بلند بالا داریم از کشورهایی که در آینده مهمان افتخاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت خواهند بود.
ایران هرساله در این نمایشگاه شرکت می کند. آیا حضور ایران تاثیرگذار هست؟ امیدی هست که مهمان ویژه روز باشد؟
متوجه هستم که ایران حضور خوبی در طی این سال ها داشته است و ما از این حضور بسیار خرسندیم. همانطور که میدانید ما در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران سالهاست که مشارکت داریم. همچنین کارگاه های در چندین بخش در حوزه تجارت کتاب در ایران برگزار کرده ایم. بنابراین ارتباطمان بسیار نزدیک و قوی است.
در خصوص ایران شرایط خاصی وجود دارد: همانطور که میدانید ایران قرارداد حق کپی رایت برن را امضا نکرده است. قبلا هم اشاره کرده‌ام که مشکل ما بخصوص این حقوق و مجوزهاست. بدیهی است کشوری که مهمترین قرارداد جامعه جهانی در راستای پذیرش قوانین و مقررات مالکیت معنوی را امضا نکرده است، امکان مهمان افتخاری بودن در این نمایشگاه را نخواهد داشت. بی تردید امضای قرارداد برن توسط دولت ایران و البته تغییر نوع نظارت و کنترل بر چاپ نشریات، نکته بسیار مهمی برای نمایشگاه کتاب فرانکفورت است. ایران بدون شک تاریخ ادبیات بسیار کهن و ارزنده ای دارد، اما موانع بسیاری پیش رویش برای فائق آمدن بر این مساله(مهمان ویژه شدن در نمایشگاه ما) موجود است.
توبیاس ووس قائم مقام نمایشگاه کتاب فرانکفورت
می‌دانم که نمایشگاه فرانکفورت یک نهاد مستقل از وقایع و رویدادهای فرهنگی بین المللی در طول سال است. کمی در مورد وجهه و تاثیر حضور بین المللی شما در رویدادهای مربوط به نشر در سال ۲۰۱۸ توضیح دهید. کمی هم در خصوص رویکرد خود برای حضور نشریات خاورمیانه صحبت کنید.
نمایشگاه فرانکفورت یک نمایشگاه صرفا آلمانی نیست. اینجا جایی است برای ملاقات جهان چاپ و نشر با یکدیگر و تقویت تجارت آنها. و البته صنعت چاپ و نشر خاورمیانه بخش مهمی از آن است. اگر به غرفه‌های ملل مختلف حاضر در نمایشگاه دقت کنید، متوجه خواهید شد همیشه امکان پیشرفت و بهبود ارائه محصولات وجود دارد؛ مخصوصا برای ناشران. این نمایشگاه بیشترین تاثیر را بر ناشران جهان دارد. گرچه دریافت بودجه دولتی، مزیت بزرگی است اما ناشران باید در پشاپیش صحنه محصولات خود را ارائه دهند و دولت در پشت صحنه باقی بماند. و البته برای هر ناشری از هر کشوری امکان استفاده ازین فرصت بدون هیچ گزینشی وجود دارد. این لزوما به معنی رایگان بودن امکانات برای شرکتهای خصوصی نیست اما ناشران باید توانایی پرداخت هزینه ها را داشته باشند.
و به عنوان سوال آخر از جایگاه معاون نمایشگاه فرانکفورت، میخواهم درباره به مهمترین چالش پیش روی جهان نشر در تمامی دنیا بپرسم. به نظر شما چالش اصلی پیش روی نشر در جهان چیست و اینکه این نمایشگاه چه برنامه ریزی و راه حلی برای این موضوع دارد؟
به نظر من دیجیتالیزم چالش برانگیز ترین مشکل پیش روی این حوزه است. در واقع این موضوع پایان نامه من نیز بود، کتابهای دیجیتال هنوز محبوبیت کتاب را ندارند گرچه تاثیرات جدی بر آن گذاشته اند. منظورم این است که اکنون جدی ترین تاثیر دیجیتالیزم تغییر نحوه توزیع کتابهای چاپی و الکترونیک است. در واقع کتابهای الکترونیکی، از زمانی که روش توزیع آن میسر شد، نوآوری مهمی در این زمینه شدند. اما با نگاهی به فرمت کتابهای الکترونیک متوجه خواهید شد که تغییر چندانی نسبت به نسخه چاپی خود نکرده‌اند و فقط الکترونیک شده‌اند. در این حوزه، پتانسیل گسترده‌ای از تحولات وجود دارد که هنوز دست نخورده باقی مانده و آینده‌ای برایش متصور نیستم.
زمینه دیگری برای تحول، تبدیل کلمه به گفتار و برعکس است. که نحوه استفاده از کلمه و اصوات را در زندگی روزمره ما به میزان زیادی متحول خواهد کرد.
تمرکز بر چگونگی پیشرفت‌های پیش رو کار دشواری است اما سعی ما بر این است که در بخش ویژه ای به نام «آرت پلاس» این کار را انجام دهیم. در این حوزه تکنولوژیهای آینده را که میتوانند تاثیر جدی بر پیشرفت کتاب و نشر بگذارند را ارائه می دهیم.
منبع: مهر