آداب دینی صله‌رحم

یکی از آموزه‌های دینی اسلام «صله ارحام» است. «صله» به معنای پیوستن، احسان و عطا و «ارحام» جمع «رحم» به معنای عضوی از بدن زن که محل نشو و نمای طبیعی جنین است و به اعتباری خویشاوندی معنی می‌دهد.
صله ارحام به معنای ارتباط با خویشاوندان از سببی تا نسبی است و قطع آن در اسلام حرام محسوب شده است. به تعبیر دیگر صله رحم به معنای نیکی کردن به خوشاوندان و هم دردی و کمک با جان و مال و خیر با آن‌ها است. از گذشته صله رحم به ویژه در ایامی، چون تازه شدن فصل بهار سنت بوده است و مردم در این ایام به دیدار یکدیگر می‌رفتند و کسانی را که فرصت دیدار یک ساله برایشان فراهم نشده بود، دیدار تازه می‌کردند، اما از سال گذشته با شیوع کرونا صله رحم‌های حضوری خیلی کمتر شد و حال که امسال امکان این اتفاق خوب برایمان با رعایت پروتکل‌ها وجود دارد باید در نظر داشته باشیم که چه جایگاه و اهمیتی صله رحم در دین ما دارد و حال چگونه می‌توانیم ان را به بهترین شکل به جا آوردیم. در این ارتباط با حجت الاسلام سیدحسین خادمیان پژوهشگر مسائل دینی به گفتگو نشستیم که در ادامه می‌خوانیم:

*جناب خادمیان در ارتباط با اهمیت و جایگاه صله رحم در دین اسلام برایمان توضیح دهید؟

در طول دوران حیات بر کره خاکی خیلی مسائل برایمان به مرور عادی می‌شود علتش هم این است که در دسترمان قرار دارد و کم کم برایمان کم اهمیت می‌شود. مثالی در این رابطه بزنم فرض کنید به یک فضایی وارد شدید و از شما بپرسند که آن فضا را توصیف کنید، قطعا شما از درب و پنجره و پرده شروع می‌کنید و به پشتی‌ها و کتابخانه‌ها و آشپزخانه و ... می‌رسید، اما چیزی که شاید اصلا بدان توجه نکنید یا کمتر توجه کنید، مسئله نور است که باعث دیدن همه این اجسام برایتان می‌شود، علتش هم این است که همیشه و با شدت هست. به قول ملاهادی سبزواری «یا من هو اختفى لفرط نوره».
مسئله صله رحم هم همینطور است، چون برای ما پیش پا افتاده شده، بدان کمتر توجه می‌کنیم، در صورتی که اگر به روایات برگردیم، می‌بینیم که صله رحم از نماز هم بیشتر اهمیت دارد و سریع‌ترین عمل خیری است که خداوند قبول می‌کند. امام باقر (ع) می‌فرمایند که سریع‌ترین خیری که ثوابش به فاعل آن عنایت می‌شود، صله رحم است. یعنی ثواب آن از نماز، دعا، روضه و امور خیر دیگر هم زودتر به ما می‌رسد.
برخی از مردم در ماه‌های رجب، شعبان و رمضان دائم روزه می‌گیرند، نماز و دعا می‌خوانند، اما صله رحم سختشان است در حالیکه ائمه ما این رفتار را خلاف ایمان و تقوا می‌دانستند. از امام علی (ع) روایت شد که امام روزی در منزل غمگین بودند، از ایشان علت را پرسیدند و ایشان هم گفتند که هفت روز است کسی به خانه من نیامده و برای همین غصه دار هستم.
پیامبر اکرم (ص) سفارش اکید به صله رحم داشتند و وقتی درباره آن صحبت می‌کردند، می‌فرمودند که صله رحم ثوابش به اندازه صد شهید است یعنی هر کس که در این مسیر قدم بردارد ثوابش از اجر صد شهید بیشتر است.

*صله رحم غیر از دید و بازدید هم مگر محسوب می‌شود؟

بله خیلی صله رحم‌ها می‌تواند مالی و مجازی هم باشد. شما اگر دیداری از رحمت داشته باشی، یا ملاقاتی با فامیلت کنی و خدمتی به او داشته باشی مثلا به لحاظ مالی، غصه‌ای از او دفع کنی، ثواب صله رحم را می‌برید. مسئله صله رحم آنقدر مهم است که مرحوم آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی در یک استفتایی پاسخ می‌دهند که اگر نمی‌توانی حضوری صله رحم را به جا بیاوری، تلفن و اگر هم نمی‌توانی در نماز شب و قنوتت رحمت را یاد کن و برایشان طلب مغفرت کن.

پس در نماز شب می‌توانید از عمو، دایی، خاله، عمه، برادرزاده و خواهرزاده و دیگر اقوام یاد کنید، هر کس که به واسطه پدر و مادر به او وصل هستید بستگان محسوب می‌شود، برایشان دعا کنید. اینقدر این دعا اهمیت دارد که یک نفر نزد یک بزرگی رفت و گفت من فامیلی دارم که فاسد است، غیبت می‌کند ودروغ می‌گوید، زمان قبل از انقلاب هم بود و گفت شرب خمر هم می‌کند، اما عموی من است چه کار می‌توانم بکنم؟

آن بزرگ هم بنا به گفته مرجع گفت که حق نداری با او قطع رحم کنی، حتی شده در نماز شب او را دعا کن چرا که او بیشتر به دعای تو احتیاج دارد. پس اتفاقا گناهکاران فامیل را که از نظر ما گناهکار هستند (هر چند ترازوی خدا با ما متفاوت است)، اما بهرحال می‌بینیم که غیبت می‌کنند، دروغ می‌گویند و تهمت می‌زنند نیز نیاز به دعای ما دارند، همین می‌شود صله رحم.
امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمایند همانطور که بدن ما به غذا نیاز دارد و قوی می‌شود، روح نیز برای قوی شدن به صله رحم نیاز دارد تا افسردگی و ضعف نگیرد و اعتماد به نفسش زیاد شود. الان چرا این اندازه افسردگی‌ها زیاد شده است؟ بهرحال در بین خیلی از ما صله رحم کشته شده است ما اهل رفت و آمد نیستیم سفره هایمان خیلی محدود شده است.
دیگر مثل قدیم در خانه بزرگتر‌های فامیل از پدر و مادربزرگ تا برادر بزرگ و ... جمع نمی‌شویم، حال کار با شرایط کرونایی ندارم، اما بهرحال ببینید شاید ما برای رفتن به هیئت یک نفر و نشستن پای منبرش از شرق به غرب یا برعکس شهر را طی کنیم یا حتی برای رفتن به یک سالن کنسرت کلی صف می‌ایستیم و ترافیک را تحمل می‌کنیم، اما اگر فامیلمان گله کند که چرا به او سر نمی‌زنیم همین ترافیک و کار زیاد را بهانه کنیم.
علی (ع) می‌فرماید که وقتی سفره داری و مهمان داری کم بشود، روح ضعیف می‌شود و همین اعتماد به نفس و افسردگی را زیاد می‌کند. خیلی از جوان‌ها را الان می‌بینیم و با من مشورت می‌کنند مثلا جوان فوق لیسانس دارد یا سطح سه حوزه و طلبه است، اما در ابتدایی‌ترین اختلافات خانوادگی مانده است، این نشان از همان روح ضعیف و دل مرده دارد. وقتی از ان‌ها می‌پرسم چقدر رفت و آمد فامیلی دارید، می‌گویند وقت نداریم، فرصت نمی‌کنیم!
«صله رحم» نباید مثل یک کار پیش پا افتاده یا روتین مخصوص ایام یا شرایط خاص باشد
صله رحم امروز برایمان مثل یک کار اداری یا نمادین شده مثلا رفتن به منزل پدر و مادر یک حالت ویترینی و ظاهرسازی یا مناسبتی مثل روز مادر یا پدر که البته بعضی‌ها بدان آگاه هستند و برخی خیر.
خیلی از ما قبل از اینکه فضای مجازی زندگی هایمان را تسخیر کند ما مجازی شده بودیم و الان و در این شرایط کرونایی تنها وضوح آن بیشتر شده است، در نهایت صله رحم باعث قوت روح و جان انسان و باعث خیرات و برکات ساری و جاری در زندگی می‌شود. پیامبر (ص) می‌فرمایند که «کُلُّ بَیْتٍ لَا یَدْخُلُ فِیهِ الضَّیْفُ لَا یَدْخُلُهُ الْمَلَائِکَةُ.» انسان به واسطه شیاطین تضعیف و به واسطه فرشتگان تقویت می‌شود.
علت اینکه اصحاب امام حسین (ع) روحشان ضعیف نشد همین حضور فرشتگان بود که آن‌ها را آسیب ناپذیر کرد و قوت روح گرفتند، بنابراین پیامبر (ص) فرمودند که اگر می‌خواهید فرشتگان یعنی قدرت‌های ربانی و آسمانی شما را یاری کنند، اهل صله رحم باشید.
یک روایت دیگری پیامبر (ص) دارند که ما هم البته آن را در سال نو به کار می‌بریم، اما به نظر من باید سر درب خانه‌ها نوشته شود و آن هم «یا مقلب القلوب و الابصار، یا محول الحول و الاحوال» است این چند کلمه مقلب، حول و محول چه غوغایی به پا می‌کند و صله رحم همان چیزی است که شقاوت و بدبختی را به سعادت و خوشبختی مبدل می‌کند.
علت اینکه این روز‌ها خیلی از دختران ما ازدواج نمی‌کنند یا دیر ازدواج می‌کنند یا پسران ما تصمیم به ازدواج نمی‌گیرند وآن را عقب می‌اندازند همین نبود صله رحم وندیدن یکدیگر و شناسایی نشدن است.
حال این پیامبر و دینی که سفارش آبزیان در رودخانه‌ها و آب‌های روان را داشته اند و به انسان توصیه کرده اند که آب‌ها را آلوده نکنیم، چون آبزیان ریزی زیست می‌کنند که آسیب می‌بینند، چطور می‌توانندبرای سعادت و شقاوت انسان برنامه نداشته باشند. صله رحم آن چیزی است که درب‌های بسته را باز می‌کند، لازم نیست درس دین بدانیم تا این‌ها را درک کنیم، کافی است مدتی بدان عمل کنیم تا نتیجه اش برایمان مشخص شود.

*حال در این شرایط کرونایی چه توصیه‌ای برای صله رحم دارید آیا همه صله رحم‌ها باید با همان شرایط گذشته و حضوری باشد یا خیر و اگر حضوری باشد به چه صورتی و با رعایت چه نکاتی بهتر می‌توانیم در نوروز صله رحم به جا آوریم؟

ببینید ما خیلی وقت‌ها در مهمانی‌ها و صله رحم راه را غلط می‌رویم مثلا یکی از آن غلط‌ها بحث‌های سیاسی است همین که هم را می‌بینیم و شروع به صحبت میکنیم بحث‌های سیاسی راه می‌اندازیم در حالیکه امام باقر (ع) می‌فرمایند که شیعه ما اهل مراء (جدال ممدوح) نیست. مراع در اسلام حرام است یعنی بحث‌های بی فایده مثل خیلی جناح بندی‌های سیاسی؛ بنابراین خیلی‌ها به جای اینکه در دید و بازدید‌ها از حال هم خبر دار شوند، موفقیت‌های هم را بشنوند و درباره مشکلاتشان صحبت کنند، شروع به بحث‌های الکی و بی فایده می‌کنند که نتیجه اش جز ناراحتی و کنیه توزی و دلخوری هیچ نیست.

*یعنی مثلا صحبت کردن درباره مسائل سیاسی یا همین مشورت کردن‌ها نباید در دید و بازدید‌ها صورت بگیرد؟

ببینید یک وقت یک نفر می‌خواهد در مورد موضوعی از کسی مشورت بگیرد، خب یک وقتی تعیین می‌کند و جداگانه مشورت می‌کند ما هم با این مخالف نیستیم و مشکلی هم ندارد، اما مهمانی و دید و بازدید و صله رحم جای این نوع مشورت‌ها مثل بحث‌های سیاسی نیست. مثلا در نماز جمعه می‌گویند که خطیب باید از احوالات جهان اسلام بگوید نه از احوالات جناح فلان و این اشتباه است.
پس اولین مسئله در صله رحم توجه به دید و بازدید است احوالات کنکور و درس خواندن بچه‌ها و سلامتی و رعایت بهداشت و دوری از کرونا و خلاصه هر چیزی که قلب‌ها را به هم نزدیک می‌کند، برای صله رحم مناسب است.
نکته دوم در صله رحم توجه داشته باشیم که خوبی‌های هم را بزرگنمایی و عیب‌ها را کم کنیم، یکی از بزرگان می‌گفتند که برخی به منزل اقوام می‌روند انگار سمسار هستند، می‌خواهند وسایل خانه بخرند مدام می‌گویند که این وسیله چند است و آن وسیله را چند خریدی یا گران خریدی؟ بهرحال هر کسی سلیقه‌ای دارد و خانه اش را به شکلی که دوست دارد تزیین می‌کند، بهتر است به جای ارزشگذاری و قیمت گذاری به اصل دید و بازدید توجه کنیم.
مثلا اگر فامیلمان منزلش کوچک است به جای اینکه بگوییم وای چطور اینجا در این قفس زندگی میکنی، بهتر است صحبت خوب کنید و بگویید خانه دلبازی دارید، حتی اگر کوچک است تا دلش خوش بشود.
اما مسئله سوم و مرتبط با کرونا هم ما از گذشته چه کرونا بود یا نبود خیلی هایمان بهداشت و طهارت را رعایت نمی‌کردیم با اینکه توصیه اکید دینمان و پیامبرانمان هم رعایت بهداشت است. متاسفانه خیلی جا‌ها سیستم‌های بهداشتی ما خوب کار نمی‌کند؛ بنابراین چه کرونا باشد و چه نباشد نظافت و بهداشت ما ضعیف است ما در هر باب فقهی مان و رساله مان را که باز کنیم اول از بهداشت و طهارت صحبت می‌شود، مسلمان با این تمیزی و پاکی شناخته باید بشود و حال هم باید با رعایت شیوه نامه‌های بهداشتی، بهداشت را رعایت کنیم دست و صورتمان را بشوییم به مهمانی وارد می‌شویم همین کار ار بکنیم، مسواک بزنیم، نمک مصرف کنیم و خیلی چیز‌های دیگر که همه ما می‌دانیم و فاصله هایمان را هم رعایت کنیم.
پیامبر (ص) فرمودند که به بهشت وارد نمی‌شود فردی که بهداشت را رعایت نکند، حتی یک زمان جبرئیل بر پیامبر نازل شدند و فرمودند که یکی از صحابه ات بهداشت را رعایت نمی‌کند، حال ببینید چقدردین ما ظریف به همه نکات توجه کرده است؛ بنابراین ما اگر هر کداممان همه مسائل را همین روز‌ها هم رعایت کنیم، قطعا این ویروس هم از بین خواهد رفت.