جنگل‌های هیرکانی؛ قدیمی‌ترین جنگل ایران
جنگل‌های هیرکانی از مهم‌ترین جنگل‌های جهان هستند و نقشی موثر در اکوسیستم آن دارند. این جنگل‌ها در کشورهای ایران و آذربایجان قرار گرفته‌اند.
جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان از مهم‌ترین مناطق زیست کره در جهان به شمار می‌روند. این جنگل‌ها نقشی موثر در شکل‌گیری چرخه زندگی دارند؛ تا جایی که در فهرست میراث طبیعی یونسکو، ثبت شده‌اند. گونه‌هایی منحصربه‌فرد از گیاهان و جانوران در طول زمان، در جنگل‌های هیرکانی رشد کرده‌اند که متاسفانه امروزه بعضی از آن‌ها منقرض شده‌اند.
موقعیت خاص جنگل‌های هیرکانی در حاشیه دریای خزر و کوهستان‌های اطراف آن، شرایط اقلیمی خاصی برای گونه‌های گیاهی فراهم کرده است که در جنگل‌های سایر نقاط جهان دیده نمی‌شود و این مسئله سبب پیدایش گونه‌های نادر گیاهی و حیوانی شده است.
بیشتر مساحت جنگل‌های هیرکانی در کشور ایران قرار دارد؛ اما قرار گرفتن بخش کوچکی از این جنگل‌ها در خاک کشور آذربایجان، بهره‌برداری از منابع طبیعی آن‌ها را در اختیار دو کشور قرار می‌دهد. صرف‌نظر از تعلق این جنگل‌ها به کشور مشخص، باید در نظر داشت که جنگل‌های هیرکانی بخشی از ثروت بزرگ جهانی هستند و میراثی برای تمام جهانیان محسوب می‌شوند و نگهداری و محافظت از آن‌هاا مسئولیتی بزرگ برای کشورهای ایران و آذربایجان است.
اگر به شناخت بیشتر جنگل‌های هیرکانی علاقه‌مند هستید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی این جنگل‌ها، موقعیت جغرافیایی بخش‌های مختلف آن، پوشش گیاهی، حیات وحش و معروف‌ترین نواحی جنگلی داخل ایران، خواهیم پرداخت.
یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان، جنگل‌ها هستند؛ تا جایی که کشورهای دارای سهم بیشتر از جنگل‌های طبیعی را می‌توان نقاط ویژه جغرافیایی در جهان دانست. جنگل‌ها منابع اصلی برای تامین اکسیژن و هوای پاک در جهان به شمار می‌روند و گونه‌های مختلف جانداران نیز که زیستگاه اصلی‌شان جنگل‌ها است، چرخه حیات را کامل می‌کنند.
جنگل‌های هیرکانی بخش قابل توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند. زمین شناسان و دانشمندان با تحقیق و پژوهش در حوزه خاک، قدمت جنگل‌های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین شناسی یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند. با توجه به قدمت این جنگل‌ها، می‌توان محدوده قرار گرفتن آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرد که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند.
جنگل‌های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. نام «هیرکان» گویش قدیمی کلمه «گرگان» است که در گذشته استانی بزرگ در شمال ایران بوده است و در جمهوری آذربایجان نیز منطقه‌ای با این نام وجود دارد. «جرجان» نیز نام دیگر گرگان است که در سالیان قبل به جنگل‌های شمال نیز اتلاق می‌شد. بنا بر بعضی اسناد موجود و خوانش کتیبه‌های ایران باستان (دوره هخامنشیان)، نام این منطقه در گذشته «ورکان» بوده است؛ اما در حال حاضر با توجه به اشتراک بین کشورهای ایران و آذربایجان، دو کشور روی نام «هیرکان» به توافق رسیده‌اند.
بعضی گیاهان موجود در جنگل‌های هیرکانی، منحصربه‌فرد هستند و در دیگر جنگل‌های جهان امکان رویش ندارند
نمونه‌های مشابه جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان در جهان محدود هستند و این مطلب، ارزش این جنگل‌ها را بیشتر می‌کند. در بسیاری از نقاط جهان و همین طور کشور ایران، کمبود عرصه جنگلی و نابودی جنگل‌ها، آسیب‌های غیر قابل جبرانی به وجود آورده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آلودگی هوا و سیل‌های ویران کننده اشاره کرد.
جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران نقش بسیار قابل توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. آب و هوای ناحیه جنوب دریای خزر، شرایطی بسیار مناسب برای رشد درختان این جنگل‌ها ایجاد کرده است و بنا بر پیش‌بینی زمین شناسان، امکان رشد گیاهان و درختان جنگل‌های هیرکانی ایران، با این قدمت بالا، در سایر نقاط جهان وجود نداشته است.
قدمت بالای جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد. نخستین درخواست برای ثبت‌نام جنگل‌های هیرکانی در فهرست یونسکو توسط کشور آذربایجان صورت گرفت؛ اما به‌دلیل قرار گرفتن بخش زیادی از این جنگل‌ها در خاک ایران، با این درخواست موافقت نشد و پس از آن با پیگیری مجدد از طرف ایران، نام جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان اثر مشترک کشورهای ایران و آذربایجان، در فهرست یونسکو به ثبت رسید. این جنگل‌ها با عنوان دومین اثر طبیعی از ایران، پس از بیابان لوت، در فهرست جهانی یونسکو شناخته می‌شوند و در حال حاضر آخرین اثر ثبت شده از ایران در این فهرست است.
در طول سالیان اخیر قوانین زیادی در جهت حمایت از منابع ارزشمند جنگلی در شمال ایران به تصویب رسیده‌اند که امکان آسیب به جنگل‌های هیرکانی را کاهش داده‌اند؛ اما باید به خاطر داشت که حفظ جنگل‌های هیرکانی شمال ایران، نه‌تن‌ها برای زندگی امروز جهان ضروری است، بلکه به‌عنوان گنجینه‌ای برای آیندگان بسیار اهمیت دارد.
موقعیت خاص جنگل‌های هیرکانی در حاشیه دریای خزر و کوهستان‌های اطراف آن، شرایط اقلیمی خاصی برای گونه‌های گیاهی فراهم کرده است که در جنگل‌های سایر نقاط جهان دیده نمی‌شود و این مسئله سبب پیدایش گونه‌های نادر گیاهی و حیوانی شده است.
بیشتر مساحت جنگل‌های هیرکانی در کشور ایران قرار دارد؛ اما قرار گرفتن بخش کوچکی از این جنگل‌ها در خاک کشور آذربایجان، بهره‌برداری از منابع طبیعی آن‌ها را در اختیار دو کشور قرار می‌دهد. صرف‌نظر از تعلق این جنگل‌ها به کشور مشخص، باید در نظر داشت که جنگل‌های هیرکانی بخشی از ثروت بزرگ جهانی هستند و میراثی برای تمام جهانیان محسوب می‌شوند و نگهداری و محافظت از آن‌هاا مسئولیتی بزرگ برای کشورهای ایران و آذربایجان است.
اگر به شناخت بیشتر جنگل‌های هیرکانی علاقه‌مند هستید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی این جنگل‌ها، موقعیت جغرافیایی بخش‌های مختلف آن، پوشش گیاهی، حیات وحش و معروف‌ترین نواحی جنگلی داخل ایران، خواهیم پرداخت.
یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان، جنگل‌ها هستند؛ تا جایی که کشورهای دارای سهم بیشتر از جنگل‌های طبیعی را می‌توان نقاط ویژه جغرافیایی در جهان دانست. جنگل‌ها منابع اصلی برای تامین اکسیژن و هوای پاک در جهان به شمار می‌روند و گونه‌های مختلف جانداران نیز که زیستگاه اصلی‌شان جنگل‌ها است، چرخه حیات را کامل می‌کنند.
جنگل‌های هیرکانی بخش قابل توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند. زمین شناسان و دانشمندان با تحقیق و پژوهش در حوزه خاک، قدمت جنگل‌های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین شناسی یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند. با توجه به قدمت این جنگل‌ها، می‌توان محدوده قرار گرفتن آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرد که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند.
جنگل‌های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. نام «هیرکان» گویش قدیمی کلمه «گرگان» است که در گذشته استانی بزرگ در شمال ایران بوده است و در جمهوری آذربایجان نیز منطقه‌ای با این نام وجود دارد. «جرجان» نیز نام دیگر گرگان است که در سالیان قبل به جنگل‌های شمال نیز اتلاق می‌شد. بنا بر بعضی اسناد موجود و خوانش کتیبه‌های ایران باستان (دوره هخامنشیان)، نام این منطقه در گذشته «ورکان» بوده است؛ اما در حال حاضر با توجه به اشتراک بین کشورهای ایران و آذربایجان، دو کشور روی نام «هیرکان» به توافق رسیده‌اند.
بعضی گیاهان موجود در جنگل‌های هیرکانی، منحصربه‌فرد هستند و در دیگر جنگل‌های جهان امکان رویش ندارند
نمونه‌های مشابه جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان در جهان محدود هستند و این مطلب، ارزش این جنگل‌ها را بیشتر می‌کند. در بسیاری از نقاط جهان و همین طور کشور ایران، کمبود عرصه جنگلی و نابودی جنگل‌ها، آسیب‌های غیر قابل جبرانی به وجود آورده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آلودگی هوا و سیل‌های ویران کننده اشاره کرد.
جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران نقش بسیار قابل توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. آب و هوای ناحیه جنوب دریای خزر، شرایطی بسیار مناسب برای رشد درختان این جنگل‌ها ایجاد کرده است و بنا بر پیش‌بینی زمین شناسان، امکان رشد گیاهان و درختان جنگل‌های هیرکانی ایران، با این قدمت بالا، در سایر نقاط جهان وجود نداشته است.
قدمت بالای جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد. نخستین درخواست برای ثبت‌نام جنگل‌های هیرکانی در فهرست یونسکو توسط کشور آذربایجان صورت گرفت؛ اما به‌دلیل قرار گرفتن بخش زیادی از این جنگل‌ها در خاک ایران، با این درخواست موافقت نشد و پس از آن با پیگیری مجدد از طرف ایران، نام جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان اثر مشترک کشورهای ایران و آذربایجان، در فهرست یونسکو به ثبت رسید. این جنگل‌ها با عنوان دومین اثر طبیعی از ایران، پس از بیابان لوت، در فهرست جهانی یونسکو شناخته می‌شوند و در حال حاضر آخرین اثر ثبت شده از ایران در این فهرست است.
در طول سالیان اخیر قوانین زیادی در جهت حمایت از منابع ارزشمند جنگلی در شمال ایران به تصویب رسیده‌اند که امکان آسیب به جنگل‌های هیرکانی را کاهش داده‌اند؛ اما باید به خاطر داشت که حفظ جنگل‌های هیرکانی شمال ایران، نه‌تن‌ها برای زندگی امروز جهان ضروری است، بلکه به‌عنوان گنجینه‌ای برای آیندگان بسیار اهمیت دارد.
جنگل‌های هیرکانی در گستره وسیعی در جنوب دریای خزر و شمال رشته کوه البرز قرار دارند. این جنگل‌ها در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌اند و در ۶ استان شمالی ایران پراکنده هستند. جنگل‌های هیرکانی از گیلداغ در جمهوری آذربایجان آغاز می‌شوند و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، مازندران، گلستان و سمنان، تا خراسان شمالی امتداد می‌یابند.
جنگل‌های هیرکانی مساحتی نزدیک به مساحت دو میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار دارند که در حدود دو میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. در حدود ۵۰ درصد از این جنگل‌ها در طول سالیان دراز از بین رفته‌اند و در حال حاضر تنها از بخش محدودی از این جنگل‌ها، با عنوان مناطق حفاظت شده نگهداری می‌شود. از عمر جنگل‌های هیرکانی ۴۰ میلیون سال می‌گذرد و در زمان‌های بسیار دور، این مناطق شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.
همان طور که در بالا اشاره کردیم، جنگل‌های هیرکانی ایران در ۶ استان قرار گرفته‌اند؛ اما به‌دلیل هم مرزی جنگل‌های گلستان و خراسان شمالی، می‌توان، استان خراسان شمالی را هفتمین استان داخل ایران هم مرز با جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران دانست. بیشترین سهم از این جنگل‌ها به استان مازندران با رقم تقریبی ۵۳ درصد، تعلق دارند. مساحت عرصه جنگلی مازندران به حدود یک میلیون هکتار می‌رسد. رتبه بعدی متعلق به استان گیلان است که ۲۶ درصد از این جنگل‌ها را شامل می‌شود. ۲۱ درصد جنگل‌های هیرکانی ایران نیز در استان گلستان قرار گرفته‌اند. با این حساب تنها بخش‌های محدودی از این جنگل‌ها در استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی قرار گرفته‌اند.
به‌طور کلی جنگل‌های هیرکانی تنها یک درصد از مساحت ایران را تشکیل می‌دهند و تنها ۱۰ درصد از این جنگل‌ها حفاظت شده هستند. ۱۲ لکه جغرافیایی از این جنگل‌ها برای ثبت مجزا در فهرست میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند که نیمی از آن‌ها نیز در استان مازندران قرار دارند و باقی آن‌ها در استان‌های گیلان، گلستان و سمنان قرار گرفته‌اند. سایت‌های بولا در ساری، الیمستان آمل، واز چمستان، کجور نوشهر، خشکه داران تنکابن، چهار باغ چالوس، لیسار تالش، پارک ملی گلستان، منطقه ارسباران، پلنگ دره و جنگل ابر شاهرود، از معروف‌ترین بخش‌های جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران هستند.
جنگل‌های هیرکانی مساحتی نزدیک به مساحت دو میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار دارند که در حدود دو میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. در حدود ۵۰ درصد از این جنگل‌ها در طول سالیان دراز از بین رفته‌اند و در حال حاضر تنها از بخش محدودی از این جنگل‌ها، با عنوان مناطق حفاظت شده نگهداری می‌شود. از عمر جنگل‌های هیرکانی ۴۰ میلیون سال می‌گذرد و در زمان‌های بسیار دور، این مناطق شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.
همان طور که در بالا اشاره کردیم، جنگل‌های هیرکانی ایران در ۶ استان قرار گرفته‌اند؛ اما به‌دلیل هم مرزی جنگل‌های گلستان و خراسان شمالی، می‌توان، استان خراسان شمالی را هفتمین استان داخل ایران هم مرز با جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران دانست. بیشترین سهم از این جنگل‌ها به استان مازندران با رقم تقریبی ۵۳ درصد، تعلق دارند. مساحت عرصه جنگلی مازندران به حدود یک میلیون هکتار می‌رسد. رتبه بعدی متعلق به استان گیلان است که ۲۶ درصد از این جنگل‌ها را شامل می‌شود. ۲۱ درصد جنگل‌های هیرکانی ایران نیز در استان گلستان قرار گرفته‌اند. با این حساب تنها بخش‌های محدودی از این جنگل‌ها در استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی قرار گرفته‌اند.
به‌طور کلی جنگل‌های هیرکانی تنها یک درصد از مساحت ایران را تشکیل می‌دهند و تنها ۱۰ درصد از این جنگل‌ها حفاظت شده هستند. ۱۲ لکه جغرافیایی از این جنگل‌ها برای ثبت مجزا در فهرست میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند که نیمی از آن‌ها نیز در استان مازندران قرار دارند و باقی آن‌ها در استان‌های گیلان، گلستان و سمنان قرار گرفته‌اند. سایت‌های بولا در ساری، الیمستان آمل، واز چمستان، کجور نوشهر، خشکه داران تنکابن، چهار باغ چالوس، لیسار تالش، پارک ملی گلستان، منطقه ارسباران، پلنگ دره و جنگل ابر شاهرود، از معروف‌ترین بخش‌های جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران هستند.
ارسال نظرات