تجربه یک قرن واکسن سازی در ایران

 

ایران علاوه بر تولید واکسن‌های موردنیاز برای انجام واکسیناسیون جمعیت کودکان و بزرگ‌سالان، توانسته است همین واکسن‌ها را به کشورهای آسیایی، آفریقایی و برخی کشورهای اروپایی صادر کند. ایران امروز در رتبه اول داروسازی در غرب آسیا و رتبه هفتم جهان قرارگرفته است.

وقتی شبکه‌های معاند موفقیت‌های چشم‌گیر دانشمندان ایرانی در سراسر دنیا ،با این نیت برجسته می‌کنند که تنها بگویند: در ایران فرار مغزها اتفاق می‌افتد.

آیا به این فکر نکردند تعداد بی‌شماری از همین نخبگان جوان در کشورمان به‌صورت چراغ خاموش در حال تحقیق و پژوهش هستند؟ موفقیت‌هایی که این روزها دانشمندان ایرانی در بحث پزشکی و داروسازی کسب کرده‌اند محصول تلاش همین نخبگان است. با این اوصاف هیچ شک و تردیدی نمی‌ماند که همین دانشمندان نخبه جوان ایرانی بتوانند در رقابت با دیگر دانشمندان دنیا، واکسن کرونا را نوترکیب و بومی‌سازی کنند و در بین ۱۶ کشوری که واکسن کرونا را ساخته‌اند بتوانند رتبه یازدهم را به خودشان اختصاص دهند.

بیماری‌های واگیردار ریشه‌کن یا کنترل می‌شوند

فعالیت‌های پیشینه واکسن‌سازی در ایران و بررسی تاریخچه و تولید دیگر واکسن‌ها در کشورمان نیز می‌تواند سندی بر این دستیابی به واکسن کرونا باشد. بیماری‌های واگیرداری ازجمله مثل طاعون، وبا، سل، حصبه، آبله، تیفوئید، مننژیت، سیاه‌سرفه، فلج اطفال، اوریون، سرخک، هپاتیت ب ابولا و.... بیماری‌هایی بودند که بیش از قرن‌ها باعث رنج انسان بودند اما حدوداً از یک قرن گذشته تا همین ۱۰ سال پیش همه این بیماری‌ها به مرحله کنترل و ریشه کم شدن درآمدند و محققان و پژوهشگران کشورمان با همه داشته‌های خود توانستند این بیماری‌ها را در کشور کنترل کنند البته این در حالی است که هنوز هم بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه از این بیماری‌های واگیردار رنج می‌برند.

حدود یک قرن گذشته دو موسسه تحقیقاتی و پژوهشی و تولیدکننده واکسن به فاصله زمانی بسیار کمی از یکدیگر شروع به فعالیت کردند به‌طوری‌که بعد از گذشت چند سال علاوه بر اشباع تولید واکسن توانستند رتبه یک، را در منطقه غرب آسیا از آن خود کنند. این دو مرکز «انستیتو پاستور ایران» و موسسه آزمایشگاه «موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» است.

کنفرانس صلح پاریس و انستیتو پاستور در ایران

سال ۱۲۹۸ بود. درست یک قرن و یک سال پیش، چندین ماه از جنگ جهانی اول می‌گذشت. کشورمان هنوز از مصائب جنگ مثل لشکرکشی‌ها، قحطی و درگیری با بیماری‌های واگیردار رنج می‌برد؛ اما در همین شرایط سخت، تحقیقات درباره بیماری‌های واگیردار توسط محققان کشورمان آغاز شد. با صلاحدید محققان ایرانی، وقتی قرار شد هیئتی متشکل از نمایندگان سیاسی ایران، در کنفرانس صلح پاریس شرکت کند؛ بازدید نمایندگان سیاسی از مرکز تحقیقاتی «انستیتو پاستور فرانسه» نیز در برنامه‌هایشان قرار گرفت.

هیئت نمایندگی سیاسی ایران، در اول آبان ماه ۱۲۹۸ با مرحوم «امیل رو» دانشمند مشهور رئیس وقت انستیتو پاستور پاریس ملاقات کرد. در ۳۰ دی‌ماه سال ۱۲۹۹، مرحوم پروفسور «رنه لگرو» از پاریس وارد ایران شد و موسسه پاستور ایران را به کمک نخبگان کشور را ه اندازی شد.

واکسن کلاسیک حصبه

انستیتو پاستور ایران از همان ابتدا تمرکز خود را روی ساخت واکسن گذاشت. به‌سرعت واکسن کلاسیک حصبه را برای واکسیناسیون عمومی تولید کرد. با گسترش فعالیت انستیتو پاستور ایران، مبارزه بسیار جدی با بیماری‌های کشنده عفونی مثل آبله، هاری، وبا، طاعون و سل آغاز شد.

واکسن آبله در ایران دقیقاً ۲۰ سال بعد از کشف واکسن آبله در دنیا مورداستفاده قرار گرفت. اولین بار واکسن آبله وقتی استفاده شد که سربازان ایرانی در جنگ‌های ناحیه شمال قفقاز با روس‌ها جنگیده بودند و احتمال می‌رفت که سربازها عامل اپیدمی در کشور باشند. بعدها امیرکبیر هم برای آبله‌کوبی ایرانی‌ها تلاش کرد ولی نخستین اقدام جدی برای پیشگیری از آبله با تصویب قانون مایه‌کوبی همگانی توسط مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۲ آغاز شد. واکسن آۤبله جزی اولین واکسن‌هایی بود که در انستیتو پاستور به تولید رسید.

پدر واکسن ب ث ژ

در سال ۱۳۲۶ شمسی ایران برای اولین بار واکسن ب ث ژ را زیر نظر دکتر «مهدی قدسی» تولید کرد. او بعد از دکتر بالتازار رئیس انستیتو شد. از این دانشمند به‌عنوان پدر واکسن «ب ث ژ» ایران نام می‌برند. در سال ۱۳۴۴ به دلیل همه‌گیر شدن ناگهانی وبا در مرزهای ایران، انستیتو تمرکز خود را برای تولید واکسن وبا گذاشت و از سال ۱۳۴۵ بخش مستقلی به‌عنوان «واکسن‌سازی» در این موسسه شروع به کارکرد. از دیگر واکسن‌های دیگری که در این انستیتو تولید می‌شود می‌توان به واکسن «هپاتیت ب» اشاره کرد که طی ۱۵ سال گذشته در استانداردهای جهانی به تولید رسیده است. در بخش واکسن‌های ویروسی نیز تولید واکسن هاری انسانی و دامی نیز از شهریور سال ۱۳۸۹ به تولید انبوه رسید و روانه بازار شد.

 

موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی

«موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» تنها چند سال بعد از فعالیت انستیتو پاستور در سال ۱۳۰۳ شروع به کارکرد. تا امروز حدود ۹۶ سال سابقه تحقیقاتی و پژوهشی در امور واکسن‌سازی دارد. تفاوت این موسسه تحقیقاتی با انستیتو پاستور در این بود که ابتدا این موسسه زیر نظر وزارت کشاورزی و برای مبارزه با بیماری‌های دامی وارد فاز تحقیقاتی شد. اولین اقدام موسسه رازی مبارزه با بیماری طاعون گاوی بود. اپیدمی طاعون دامی صدها هزار گاو را تلف‌کرده بود و تهدید بزرگی برای مرگ دامی کشور به‌حساب می‌آمد. تولید و عرضه واکسن بیماری طاعون باعث شد این موسسه وارد دوره جدیدی از مبارزه با بیماری‌ها شود و در مدت کوتاهی تولید انواع واکسن‌ها و سرم‌های مصرف پزشکی در دستور کار مؤسسه قرار بگیرد.

وقتی رازی به دست متخصصان ایرانی اداره شد

البته دوران رشد و توسعه مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی در سال ۱۳۲۹ اتفاق افتاد وقتی‌که همه سازوکار موسسه رازی به متخصصان داخلی سپرده شد. واکسیناسیون سرخک در ایران از سال ۱۳۴۶ با تولید این واکسن شروع شد، ولی پوشش برنامه واکسیناسیون تا قبل از انقلاب بسیار پایین بود.

پس از انقلاب اسلامی روند فعالیت‌ها در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی ازلحاظ کمی و کیفی گسترش پیدا کرد به‌طوری‌که تحقیق و تولید عمده‌ای از واکسن‌های دامی و انسانی ازجمله واکسن‌های اوریون، سرخجه و سه‌گانه «سرخک، سرخجه و اوریون» در این سال‌ها انجام گرفت. همچنین واکسن سیاه‌سرفه در موسسه واکسن‌سازی رازی ساخته شد.

سرخک و عملیات ایمن‌سازی

در سال‌های قبل از تولید و اجرای واکسیناسیون، سالیانه بین ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار مورد سرخک در کشور گزارش می‌شد. با آغاز برنامه گسترش ایمن‌سازی در کشور در سال ۱۳۶۳ باهدف پوشش کامل کودکان در برابر بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن ازجمله سرخک، آغاز شد.

سال ۱۳۷۳ تولید واکسن‌های کزاز دوگانه و سه‌گانه به بیش از ۲۰ میلیون دوز رسید که با همکاری وزارت بهداشت ایران، واکسیناسیون همگانی انجام شد و ۳۹ ابتلا به بیماری سرخک در کشور مشاهده شد که ۱۹ ابتلا از آن کودکان بود. در همین سال ایمن‌سازی در برابر هپاتیت ب نیز به برنامه‌های واکسیناسیون اضافه شد.

کشورمان ایران نیز برای دستیابی به هدف حذف سرخک و سرخجه، بزرگ‌ترین عملیات ایمن‌سازی تکمیلی این دو بیماری در دنیا را طراحی کرد و ۳۳ میلیون نفر در طی ۳ هفته واکسینه شدند.

واکسن «پنوموکوک »و «روتا ویروس»

دو واکسن پنوموکوک و روتاویروس هم در موسسه تحقیقاتی رازی ساخته شدند و به‌تدریج به برنامه واکسیناسیون کشور اضافه شدند هرچند عموم مردم این دو واکسن جدید را نمی‌شناسند. واکسن «پنوموکوک» برای یک بیماری باکتریایی است که باعث ایجاد عفونت‌های زیادی از عفونت‌های ساده تا شدید می‌شوند. واکسن «روتاویروس» که ویروس آن شایع‌ترین عامل بروز اسهال کودکان در کشور است و موارد زیادی از ابتلا به آن دیده‌شده و به‌ویژه در کودکان زیر دو سال بیشتر شایع است؛ اغلب مردم این واکسن را به نام واکسن اسهال می‌شناسند.

واکسیناسیون در یک روز به‌صورت جهادی

در ایران برنامه رسمی برای واکسیناسیون سرا سری از سال ۱۳۵۳ آغاز شد این برنامه از سال ۱۳۶۳ سازمان‌دهی جدیدی یافت و این بار به‌صورت منسجم و همراه با آموزش‌های سرا سری و ملی پیگیری شد. نتیجه اینکه اغلب بیماری‌های واگیر در ایران ریشه‌کن یا کنترل‌شده‌اند و ایران در این زمینه جزو کشورهای پیشرو محسوب می‌شود.

با آغاز برنامه واکسیناسیون سرا سری در سال ۱۳۶۳ کودکان ایرانی در مقابل دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل ایمن شدند. بسیج به کمک وزارت بهداشت شتافت و با اقدام هماهنگ بیش از ۳۲۰ هزار بسیجی فقط در یک روز حدود ۹ میلیون کودک زیر ۵ سال در سراسر ایران واکسن دریافت کردند. بسیجی‌ها در این طرح در ۱۶ هزار پایگاه واکسیناسیون بیش از ۱۷۵ هزار گروه امدادی تشکیل دادند و فلج اطفال در ایران ریشه‌کن شد.



تولیدکننده برتر واکسن فلج اطفال در جهان

موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی به‌عنوان مرجع اصلی ساخت واکسن در ایران هم‌بارها اعلام کرده است که ایران با تولید واکسن خوراکی فلج اطفال و اقدام در ریشه‌کنی آن در کشور کرده است و همچنین تولیدکننده برتر واکسن فلج اطفال در جهان است. خوشبختانه از سال ۱۳۷۴ فلج اطفال در ایران ریشه‌کن شده است به گفته کارشناسان وقتی می‌شود اعلام کرد یک بیماری ریشه‌کن شده است که بعد از گذشت ۳ سال هیچ آثاری از آن بیماری در کشور وجود نداشته باشد و خوشبختانه از آذرماه ۱۳۷۹ تاکنون فلج اطفال در ایران گزارش نشده است.

سازمان بهداشت جهانی چه می‌گوید؟

این برنامه باوجود مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی به‌صورت منظم ادامه یافت تا جایی که یونیسف اذعان کرد تنها کشور دنیا که در دوران جنگ شاخص‌های بهداشتی در آن ارتقا یافت و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری واگیر نداشت، ایران است . با ‌اعلام سازمان بهداشت جهانی، ایران یکی از بهترین برنامه‌های واکسیناسیون اجباری در جهان را دارد.

توانایی ساخت انحصاری فلج اطفال تزریقی و همچنین تولید انواع داروهای نوترکیب در یک دهه اخیر نیز پیشرفت‌های پزشکی ایران به‌ویژه در جامعه پزشکی جهان حیرت‌آور بوده است.

انتقال فناوری ساخت واکسن به کشورهای دیگر

موسسه رازی انتقال فنّاوری یا کمک به راه‌اندازی مؤسسه‌های مشابه به سایر کشورها ازجمله اردن، تونس، کره شمالی، سوئیس، ازبکستان و... انجام‌شده است.

موسسه رازی تا امروز توانسته است ده‌ها شرکت دانش‌بنیان را زیرمجموعه خود به ثبت برساند و هم‌اکنون دانشمندان به نامی در همین شرکت‌های دانش‌بنیان توانسته‌اند پیشرفت‌های قابل‌توجهی در ساخت واکسن کرونا داشته باشند.

سالانه ۱۹ میلیون کودک در جهان قربانی می‌شوند

به دلیل پیشرفت‌های علم پزشکی شاید به نظر برسد در دنیای امروز دیگرکسی به بیماری‌های قدیمی که درمان شناخته‌شده دارند، مبتلا نمی‌شود. اما آمارهای سازمان بهداشت بر اساس گزارش‌ها سالانه ۱۹ میلیون کودک در جهان قربانی می‌شوند. به گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) سالانه تعداد زیادی از کودکان دنیا در اثر بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن جان می‌بازند؛ به‌طوری‌که ۶۳.۰۰۰ نفر در اثر سیاه‌سرفه، ۱۱۲.۰۰۰ نفر در اثر سرخک، ۵۸.۰۰۰ نفر در اثر کزاز نوزادی، ۱۰۵.۰۰۰ نفر در اثر هموفیلوس آنفلوانزا، ۴۰۰.۰۰۰ هزار نفر در اثر اسهال‌های ویروسی، ۸۸۷.۰۰۰ نفر در اثر هپاتیت ب و ۹۲۰ هزار نفر به دلیل پنومونی، قربانی می‌شوند.

و دنیا از دریافت واکسن محروم می‌مانند و یک‌چهارم کل مرگ‌ومیر کودکان زیر ۵ سال به دلیل ابتلا به بیماری‌های واگیر قابل‌پیشگیری است؛ از همه بیشتر سیاه‌سرفه، سرخک،

رتبه ده جهانی در ساخت واکسن

ایران در حوزه مقابله با بیماری‌های واگیر جزو کشورهای با شاخص بالا است. سازنده واکسن در جهان است. ایران سازنده ۱۱ واکسن انسانی، ۱۷ واکسن دامی، ۱۹ واکسن طیور و یک واکسن مخصوص آبزیان است.

طوری که با فعالیت دو موسسه انستیتو پاستور و موسسه تحقیقاتی سرم و واکسن‌سازی رازی ایران جزء ۱۰ کشور برتر دنیا در حوزه تولید واکسن‌های انسانی، دامی و طیور قرارگرفته است.