چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟

محمدمهدی فرقانی، روزنامه نگار پیشکسوت و استاد دانشگاه عصر روز دوشنبه (۵ آبان ماه) در یک سخنرانی آنلاین با موضوع «خشونت در فضای مجازی»، از دلایل بروز خشم در جامعه، نمود آن در کنش های مجازی و راهکارهای جلوگیری از تشدید خشونت در جامعه سخن گفت.

او اظهار کرد: خشونت از آغاز بشریت وجود داشته اما شدت و فراوانی آن متفاوت بوده است. در سال‌های اخیر موضوع خشونت به دلیل سرعت انتشار پیام‌های خشونت‌آمیز، فراوانی و گستردگی این پیام‌ها در فضای مجازی و تاثیری که می‌توانند روی لایه‌های مختلف اجتماعی داشته باشند، پررنگ‌تر شده است. یونسکو نیز اخیرا مطالبی را تحت عنوان نفرت‌پراکنی در فضای مجازی تهیه و عنوان کرده است که نفرت‌پراکنی مقدمه خشونت‌ورزی است.

فرقانی در ادامه ضمن ارائه تعاریف مختلفی از خشونت و بیان این نکته که خشونت کلامی مقدمه خشونت رفتاری است، اظهار کرد: این خشونت منحصر به فضای مجازی و رسانه‌ها نیست و رسانه‌ها به معنای عام، نه عامل و نه منشأ خشونت هستند و نه در عین حال بی‌تأثیر و بدون نقش. طبیعتا رسانه در شرایط اجتماعی که در آن حضور دارد عمل می‌کند؛ بنابراین در جامعه‌ای که خشونت رشد و بروز می‌کند، رسانه‌ها نیز خواسته و ناخواسته به بازتاب آن می‌پردازند. در واقع به طور کلی خشونت نه از رسانه شروع می‌شود و با رسانه پایان می‌یابد، اما تردیدی نیست که رسانه‌ها می‌توانند نقش موثری در مهار خشونت یا تشدید آن و در ترویج یا تقبیح آن، داشته باشند.

این استاد دانشگاه با طرح این پرسش که چرا نقش فضای مجازی در ترویج خشونت یا مهار آن مهم است، خاطرنشان کرد: فضای مجازی چند ویژگی مهم و شاخص دارد که می‌توانند نقش تاثیرگذاری در ترویج یا مهار خشونت داشته باشد.‌ فضای مجازی مقید به زمان و مکان نیست و فضای نامحدودی دارد که در کنار امکان دسترسی خوب و سرعت بالای انتشار و دریافت بازخورد و پنهان بودن شخصیت افراد، از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار شده است؛ به عنوان مثال لحظه‌ای که منتشرکنندگان پیام احساس کنند که بازخوردهای نامناسبی دریافت می‌کنند، به‌راحتی می‌توانند مطلبشان را حذف کنند. این ویژگی‌ها برای کسانی که می‌خواهند محتوای خشونت‌آمیز تولید کنند، بستر مناسبی را فراهم می‌کند. همانگونه که می‌دانید برخی از گروه‌های ستیزه‌جو و تروریستی همانند داعش به وفور از فضای مجازی برای پیشبرد اهدافشان استفاده کردند.

فرقانی افزود: نتایج یک نظرسنجی در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که حدود ۵۹ درصد از نوجوانان جهان به نوعی تحت خشونت سایبری قرار گرفته‌اند و به همین دلیل هم نگرانی‌ها برای افزایش ترویج خشونت در فضای مجازی به شدت در حال افزایش است.

او با بیان این نکته که گاهی کنش فردی خشونت‌آمیز در فضای مجازی بُعد اجتماعی پیدا می‌کند و به کنش جمعی تبدیل می شود که آن زمان خطرناک و نگران کننده است، خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم چرخه ابراز خشونت را در فضای مجازی مورد بررسی قرار دهیم به این چرخه می‌رسیم که با یک پدیده خشونت‌آمیز در جامعه شروع می‌شود و بلافاصله و با سرعت این موضوع در شبکه‌های اجتماعی بازتاب پیدا می‌کند. سپس این بازتاب وسیع تبدیل به یک کنش جمعی می‌شود. نمونه‌های این موضوع در جامعه و کشور ما زیاد بوده است. کنش جمعی ابتدا در فضای مجازی شکل می‌گیرد و در واقع افراد همدیگر را پیدا می‌کنند و با هم همدردی می‌کنند که سرانجام این هم‌افزایی و همدردی می‌تواند به یک کنش جمعی تبدیل شود که گاهی نمود واقعی و اجتماعی نیز پیدا می‌کند.

این روزنامه‌نگار پیشکسوت هتک حرمت، آبروریزی، باج‌خواهی سایبری، خشونت جنسی یا جنسیتی، قلدری سایبری، تجاوز به حریم خصوصی و ترویج نفرت را از جمله مصادیق ترویج خشونت در فضای مجازی عنوان کرد و ادامه داد: به هرحال خشونت بخشی از فرآیند اعمال قدرت است. این خشونت توسط صاحبان قدرت به نوع دیگری اعمال می‌شود و در شهروندان عادی به گونه دیگری نمود پیدا می‌کند. به عنوان مثال در جریان بهار عربی کاملا این جریان اتفاق افتاده بود.

فرقانی یادآور شد: افراد تصور می‌کنند که با عضویت در شبکه‌های اجتماعی از تنهایی رها می‌شوند و در نتیجه احساس قدرت و آرامش می‌کنند. در این میان باید به این نکته توجه داشته باشیم که ابراز خشم در فضای مجازی داری دو رویکرد است؛ یک رویکرد باور به تخلیه روانی است که در همین زمینه برخی معتقدند اجازه بدهید افراد در فضای مجازی فریاد بکشند و اعتراض کنند تا تخلیه و آرام شوند. اما جنبه دیگر بر این باور است که تخلیه خشم در فضای مجازی اثر روانی به دنبال دارد. به این معنی که وقتی محتوای خشونت‌آمیز را به اشتراک می گذاریم در واقع یک سرایت روانی را به وجود آورده‌ایم.

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به دلایل بروز خشم در جامعه، اظهار کرد: وقتی که اخلاق در جامعه کمرنگ می‌شود، حریم شخصی انسان‌ها نادیده گرفته می‌شود یا مورد تجاوز قرار می‌گیرد و ارزش‌های اجتماعی سقوط پیدا می‌کند، خشونت به طور طبیعی از دل آن جامعه زاییده می‌شود. وقتی برای هر امر جزئی و زندگی روزمره مردم، قواعد هنجاری یعنی باید و نباید، وضع شده است، خود به خود تخطی از این هنجارها زیاد و خشم درونی در مردم ایجاد می‌شود که می‌تواند به خشونت کلامی و رفتاری تبدیل شود. در واقع بسترهای سیاسی و اجتماعی بسیار مهمتر از زمینه‌های روانشناختی، در بروز خشم هستند؛ چراکه در موضوع خشونت می‌توان با عوامل فردی مواجه شد، اما زمانی که خشم در قامت یک مساله اجتماعی بروز می‌کند، دیگر مواجهه با آن راحت نخواهد بود.

فرقانی احساس محرومیت را از دیگر عوامل بروز خشم بر شمرد و ادامه داد: احساس محرومیت از خودِ محرومیت بدتر است. محرومیت فقط در حوزه اقتصادی نیست، بلکه در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز خودش را نشان می‌دهد.‌ هر نوع احساس محرومیت می‌تواند خشونت را تشدید کند. همچنین احساس تبعیض و دیده و شنیده نشدن از دیگر عواملی است که می‌تواند منجر به تشدید خشونت شود. اینها موضوعاتی است که گاه درباره جامعه ما نیز صدق می‌کند. اینکه افراد احساس می‌کنند در بحبوحه مشکلات رها شدند و دستشان به جایی بند نیست، در شکل‌گیری خشونت بسیار موثر است.

به گفته وی فقدان یا محدودیت آزادی بیان نیز از دیگر عوامل تشدیدکننده خشونت است. اگر امکان بیان دیدگاه‌ها، علایق، نظرات و انتقادات در جامعه وجود نداشته باشد، طبیعتا فضای مجازی بهترین پناهگاه برای مردم می‌شود.

این مدرس ارتباطات و روزنامه نگاری با بیان اینکه مدیریت یک جامعه ناراضی بسیار سخت تر از یک جامعه راضی است، راه‌کارهایی برای جلوگیری از افزایش خشونت در فضای مجازی را عنوان و اظهار کرد: مردم باید خودشان پلیس و مراقب خودشان باشند. اگر محتوای خشونت‌آمیز در فضای مجازی می‌بینند باید نسبت به آن واکنش استدلالی نشان بدهند. سواد رسانه‌ای از دیگر عواملی است که می‌تواند در کنترل خشونت فضای مجازی بسیار موثر باشد. بسیاری از ما می‌دانیم که برخی از مطالب منتشر شده در فضای مجازی کاملا جعلی هستند و برخی هم به‌صورت هدفمند منتشر می‌شوند.

فرقانی در بخش پایانی سخنانش این نکته را یادآور شد که امروز ما بیش از همیشه نیازمند انسانی کردن فضای رسانه‌ای به جای رسانه کردن زندگی انسانی هستیم.