نیم نگاهی به کارنامه هنری درخشان استاد شجریان
محمدرضا شجریان خواننده فقید موسیقی ایرانی از جمله هنرمندانی است که طی سال‌های زیاد فعالیت خود در عرصه‌های مختلف هنر موسیقی از خود کارنامه پربار و ارزشمندی را به جای گذاشته است.
زنده‌یاد محمدرضا شجریان که عصر امروز پنجشنبه ۱۷ مهر در تهران دارفانی را وداع گفت، اول مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. چنانکه خودش در خاطراتش از ایام کودکی بیان کرده، ۵ ساله بود که در خلوت کودکانه‌اش آواز می‌خواند. وی ۱۵ بهمن ۱۳۲۶ به کلاس اول می‌رود و یک سال بعد به آموزش تلاوت قرآن‌کریم نزد پدر می‌پردازد. در ۹ سالگی تلاوت قرآن را آغاز می‌کند و یک سال بعد این کار را در اجتماعات سیاسی آن سال‌ها ادامه می‌دهد.
صدای محمدرضا شجریان در سال ۱۳۳۱ برای نخستین بار از رادیو خراسان پخش می‌شود. وی سال ۱۳۳۲ عنوان شاگرد ممتاز را در بین دانش آموزان مشهدی از آن خود می‌کند و سپس در دبیرستان شاهرضا تحصیلات خود را پی می‌گیرد. همزمان در مسابقات فوتبال دبیرستان‌های مشهد هم حضور می‌یابد و در سال ۱۳۳۴ موفق می‌شود به تیم دانش آموزی استان راه پیدا کند.
وی در سال ۱۳۳۶ به دانشسرای مقدماتی در مشهد می‌رود و از همین سال است که برای نخستین بار با یک معلم موسیقی به نام جوان آشنا می‌شود. پیگیری جدی کار آواز سبب می‌شود تا در سال ۱۳۳۸ به اجرای آوازهایی بدون ساز و نیز قرائت قرآن برای رادیو خراسان بپردازد. یک سال بعد شجریان دیپلم دانشسرای عالی را می‌گیرد و به استخدام آموزش و پرورش در می‌آید و همزمان به تدریس در دبستان خواجه نظام‌الملک بخش رادکان می‌پردازد و در عین حال با سنتور آشنا می‌شود. البته آشنایی با سنتور این اشتیاق را در وی شدت می‌بخشد که با نت و فراگیری سنتور نزد جلال اخباری و شروع سنتورسازی و تحقیق برای بهتر کردن صدای سنتور تجربه‌های خود در موسیقی را گسترش دهد.
بعد از چند سال تدریس و مدیری دبستان‌های مشهد آذر ۱۳۴۶ شجریان به تهران منتقل می‌شود و از همان بدو ورود با استاد احمد عبادی (نوازنده و نواساز نامی سه‌تار) آشنا می‌شود و همزمان به همکاری با رادیو ایران می‌پردازد و در کنار آن به کلاس درس آواز استاد اسماعیل مهرتاش و انجمن خوشنویسان نزد استاد بوذری می‌رود.
کار در رادیو با نام مستعار سیاوش بی دکانی تا سال ۱۳۵۰ خورشیدی و بعد در رادیو و تلویزیون با نام خودش از جمله تلاش‌های شجریان در مسیر زندگی هنری‌اش به شمار می‌رفت. در سال ۱۳۴۷ از آموزش و پرورش به وزارت منابع طبیعی منتقل می‌شود و همزمان به کلاس خوشنویسی استاد حسن میرخانی می‌رود. وی در سال ۱۳۴۹ همکاری خود با با برنامه‌های تلویزیون ملی ایران را آغاز می‌کند و همزمان به دریافت مدرک خوشنویس ممتاز نائل می‌شود.
در سال ۱۳۵۰ با استاد فرامرز پایور آشنا می‌شود. به مشق سنتور و آموزش ردیف آوازی صبا نزد ایشان می‌پردازد. در همین سال است که وی افتخار آشنایی با هوشنگ ابتهاج را پیدا می‌کند و به همکاری با برنامه «گل‌های تازه» رادیو می‌پردازد. شجریان در سال ۱۳۵۱ ضمن همکاری در برنامه گل‌ها با استاد نور علی خان برومند آشنا می‌شود و به آموزش سبک و شیوه آوازی طاهرزاده نزد وی مشغول می‌شود. آشنایی با استاد دوامی و نیز آموختن ردیف‌های آوازی از دیگر توفیقات شجریان در این سال بود.
در سال ۱۳۵۲ وی به اتفاق گروهی از هنرمندان چون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگفر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون، داود گنجه‌ای و مقدسی و حدادی و دیگران هنرمندان مرکز حفظ و اشاعه موسیقی را به سرپرستی استاد داریوش صفوت بنا می‌گذارند. در سال ۱۳۵۵ در جشنواره توس (نیشابور) با فرامرز پایور، سایه، حسن ناهید، رحمت‌الله بدیعی، محمد اسماعیلی، عبدالوهاب شهیدی و هوشنگ ظریف حضور پیدا می‌کند اما در همین سال وی به همراه ابتهاج سایه و برخی دیگر از هنرمندان از رادیو کناره‌گیری می‌کنند.
تاسیس دل آواز
در سال ۱۳۵۶ شرکت «دل آواز» را تأسیس و نیز در سال ۱۳۵۷ در مسابقات تلاوت قرآن سراسر کشور به مقام نخست می‌رسد. او در سال ۱۳۵۸ با غلامرضا دادبه آشنا می‌شود و سپس آلبوم‌های مختلفی را با گروه «پایور» و نیز آلبوم‌های دیگری را با گروه «شیدا» و «عارف» کار می‌کند. در فاصله سال‌های دهه ۶۰ شجریان همکاری گسترده‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز می‌کند که حاصل آن آلبوم‌های «ماهور»، «بیداد»، «نوا» و «دستان» است. در همین سال‌ها وی به اتفاق گروه «عارف» کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا می‌کند. وی همچنین از سال ۶۸ با گروه «پیرنیاکان» و «عندلیبی» به اجرای کنسرت در آمریکا و اروپا می‌پردازند. این گروه در سال بعد و به دلیل زلزله رودبار کنسرت‌هایی را در جمع‌آوری کمک مردم دنیا در اروپا و آمریکا اجرا می‌کنند.
در سال ۷۱ به اجرای کنسرت‌های مرحله دوم در آمریکا با داریوش پیرنیاکان، جمشید عندلیبی و همایون شجریان (اگوست تا نوامبر) می‌پردازد که انتشار آلبوم «یاد ایام»، «آسمان عشق» و نیز «دلشدگان» حاصل این سال‌ها است. در سال ۱۳۷۴ وی کنسرت‌هایی در شهرهای اصفهان، شیراز، ساری، کرمان و سنندج را برگزار می‌کند و در همین سال آلبوم «چشمه نوش» (با محمد رضا لطفی)، «گنبد مینا»، «جان عشاق»، مدتی بعد «در خیال» را با همکاری مجید درخشانی منتشر می‌کند.
شجریان در سال ۷۸ جایزه افتخاری یونسکو را دریافت می‌کند (جایزه پیکاسو) و کتاب «راز مانا» نیز از وی در سال ۷۹ منتشر می‌شود. از یکی دو سال بعد وی به اتقاق کیهان کلهر و حسین علیزاده و همایون شجریان کنسرت‌هایی را در اروپا و آمریکا اجرا می‌کنند که حاصل آن آلبوم‌های «نوا»، «داد و بیداد» و «زمستان» است. شجریان به اتقاق علیزاده و کلهر و فرزندش در زمستان سال ۱۳۸۳ به مناسبت زلزله بم کنسرتی را در تهران برپا می‌کنند و همزمان اعلام می‌کنند که قصد دارند مجتمعی را به نام «باغ هنر بم» بسازند که دی وی دی «همنوا با بم» حاصل چنین اندیشه‌ای است.
ابداع چند ساز موسیقی ایرانی
محمدرضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی است، وی در اردیبهشت ۱۳۹۰ طی نمایشگاهی در تهران این سازها را رسماً به نمایش عمومی درآورد که از جمله آنها می‌توان به سازهای «صراحی»، «شهر آشوب»، «ساغر»، «کرشمه»، «سبو» و «تندر» اشاره کرد.
«رباعیات خیام – ۱۳۵۱» به آهنگسازی فریدون شهبازیان، «چهره به چهره – ۱۳۵۶» به آهنگسازی محمدرضا لطفی، «گلبانگ شجریان – ۱۳۵۷» به آهنگسازی علی اکبر شیدا و حسن یوسف زمانی، «چاوش (به یاد عارف) – ۱۳۵۷» به آهنگسازی محمدرضا لطفی، «چاوش ۲ – ۱۳۵۷» به آهنگسازی محمدرضا لطفی، «چاوش ۶ (سپیده) – ۱۳۵۸» به آهنگسازی محمدرضا لطفی و پرویز مشکاتیان، «چاوش ۷ – ۱۳۵۸» به آهنگسازی محمدرضا لطفی- پرویز مشکاتیان و حسین علیزاده، «چاوش ۹ (جان جان)» به آهنگسازی محمدرضا لطفی و ابوالحسن صبا، ««راز دل – ۱۳۵۸» به آهنگسازی فرامرز پایور و عارف قزوینی، «خلوت گزیده – ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۲» به آهنگسازی فرامرز پایور و پرویز مشکاتیان، «انتظاردل» به آهنگسازی فرامرز پایور، «پیوند مهر – ۱۳۶۳»، «آستان جانان – ۱۳۶۴» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «بیداد – ۱۳۶۴» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «سیر عشق – ۱۳۶۵» به آهنگسازی علی اکبر شیدا، «نوا (مرکب خوانی) – ۱۳۶۵» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، ابوالحسن صبا و سعید هرمزی، «دستان – ۱۳۶۷» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «ساز قصه گو و کنسرت بزرگداشت حافظ – ۱۳۶۷» به آهنگسازی فرامرز پایور، داریوش پیرنیاکان و محمدرضا شجریان، «دود عود – ۱۳۶۸» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان آلبوم‌هایی هستند که تا دهه ۶۰ به خوانندگی محمدرضا شجریان در بازار موسیقی منتشر شده و هرکدام با استقبال خوبی از سوی مخاطبان مواجه می‌شوند.
«پیام نسیم – ۱۳۷۰» به آهنگسازی محمدرضا شجریان، «سروچمان – ۱۳۷۰» به آهنگسازی داریوش پیرنیاکان و محمدرضا شجریان، «آسمان عشق – ۱۳۷۱» به آهنگسازی داریوش پیرنیاکان، سعید فرج پوری و محمدرضا شجریان، «دلشدگان – ۱۳۷۱» به آهنگسازی حسین علیزاده، «چشمه نوش – ۱۳۷۲» به آهنگسازی محمدرضا لطفی، «بهاریه - ۱۳۷۳» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «یاد ایام – ۱۳۷۴» به آهنگسازی داریوش پیرنیاکان و محمدرضا شجریان، «جان عشاق – ۱۳۷۴» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «گنبد مینا – ۱۳۷۴» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «پیغام اهل دل – ۱۳۷۴»، «درخیال – ۱۳۷۵» به آهنگسازی مجید درخشانی، «رسوای دل – ۱۳۷۵» به آهنگسازی مرتضی محجوبی و علی اکبر شیدا، «عشق داند – ۱۳۷۶» به آهنگسازی محمدرضا لطفی، «شب وصل – ۱۳۷۶» به آهنگسازی درویش خان، «معمای هستی – ۱۳۷۶» به آهنگساز محمدرضا لطفی و حسن کسایی، «شب، سکوت، کویر – ۱۳۷۷» به آهنگسازی کیهان کلهر، «آهنگ وفا – ۱۳۷۸» به آهنگسازی سعید هرمزی و درویش خان، «آرام جان – ۱۳۷۸» به آهنگسازی رضا محجوبی، عارف قزوینی، علی اکبر شیدا، و محمدرضا شجریان، «بوی باران – ۱۳۷۸» به آهنگسازی حسین یوسف زمانی، «زمستان است – ۱۳۷۹» آثار محمدرضا شجریان تا پایان دهه ۷۰ را تشکیل می‌دهند.
«بی تو به سر نمی‌شود – ۱۳۸۱» به آهنگسازی حسین علیزاده، «هم نوا با بم – ۱۳۸۲»، «فریاد – ۱۳۸۱» به آهنگسازی حسین علیزاده، محمدرضا شجریان و کیهان کلهر، «جام تهی – ۱۳۸۳» به آهنگسازی محمدرضا لطفی و ابوالحسن صبا، «ساز خاموش – ۱۳۸۶» به آهنگسازی حسین علیزاده، «سرود مهر – ۱۳۸۶» به آهنگسازی حسین علیزاده، «غوغای عشق بازان – ۱۳۸۶» به آهنگسازی سعید فرج پوری، مجید درخشانی و محمدرضا شجریان، «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا – ۱۳۸۷» به آهنگسازی سعید فرج پوری، مجید درخشانی و محمدرضا شجریان، «آه باران – ۱۳۸۸» به آهنگسازی حسین یاحقی، مرتضی محجوبی، مزدا انصاری و محمدرضا شجریان، «مرغ خوش خوان – ۱۳۹۰» به آهنگسازی محمدرضا شجریان، «طریق عشق – ۱۳۹۵» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «خراسانیان – ۱۳۹۸» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان نیز اسامی آلبوم‌هایی هستند که در سال‌های گذشته به خوانندگی محمدرضا شجریان منتشر شده‌اند.
ریاست شورای عالی خانه موسیقی، رئیس مؤسسه فرهنگی هنری «دل آواز»، بنیانگذار گروه موسیقی «شهناز»، فعالیت مستمر در عرصه ساخت ساز و خوشنویسی و برگزاری چندین نمایشگاه داخلی و خارجی با همین موضوع، چهره برتر خوانندگی در چندین رویداد بین‌المللی معتبر از جمله فعالیت‌های صنفی محمدرضا شجریان در عرصه موسیقی است. وی تا چند سال بعد از شروع به کار خود در عرصه موسیقی به تلاوت قرآن و خواندن ادعیه‌ها نیز مشغول بود که دعای «ربنا» از پرمخاطب‌ترین و بهترین آثار این هنرمند موسیقی است.
مظفر شفیعی، ایرج بسطامی، حمیدرضا نوربخش، سینا سرلک، همایون شجریان، علی جهاندار، قاسم رفعتی، محسن کرامتی، علی رستمیان و حسام‌الدین سراج نیز از جمله شاگردانی هستند که طی سال‌های دور و نزدیک نزد محمدرضا شجریان به فراگیری تکنیک‌های آوازی پرداخته‌اند.