«فرهنگ ما آمیخته است با عاشورا»

در ایام ماه محرم و صفر مراسم مختلفی در سرتاسر ایران بر پا می شود. برخی ریشه در قبل از اسلام دارند و برخی نیز بعد از اسلام. «از نیمه دوم قرن چهارم هجری دسته های عزادرای آغاز یا علنی شد و در زمان صفویه و قاجار توسعه یافت و شکلهای تازه تری پیدا کرد»(نمایش در ایران؛ بهرام بیضایی)

 

از مهمترین و هماهنگ ترین مراسم عزاداری در ایام محرم می توان به دمام زنی، زنجیر زنی و تعزیه اشاره کرد. در فرهنگهای مختلف ساز های اجرای مراسم سوگواری با هم متفاوت است، مثلا در بوشهر و کلاً جنوب کشور در ابتدای آئین های مذهبی سنج و دمام می زنند و بعد از آن مراسم سینه زنی و نوحه خوانی آغاز می شود و در برخی مناطق دیگر ابتدا نقاره و دهل یا طبل و زنجیرزنی شروع می شود و بعد مراسم نوحه خوانی.

 هر چه به روز عاشورا و شهادت امام حسین (ع) نزدیک تر می شویم مراسم مذهبی از شور و حرارت بیشتری برخوردار می شوند. با توجه به اینکه فرهنگها و اقوام گوناگونی در کشور ما وجود دارند به همین دلیل مراسم تاسوعا و عاشورا نیز با سنت و آیین همان منطقه به شکل خاص خود بر گزار می شود.

در این ایام در نقاط مختلف ایران شاهد آیین هایی هستیم که در سوگ امام حسین (ع) به نمایش در می آیند. با وجود یک موضوع واحد اما هرکدام با هم متفاوتند. از تعزیه گرفته تا حرکت دسته جمعی کاروان های عزاداری با سنج و دمام، زنجیر زنی، نقاره و دهل، آتش گردانی، علم گردانی، نعش و کتل، سینه زنی و...هر کدام از این مراسم به نوعی در روز عاشورا به اوج خود می رسد. در اینجا ما به تعدادی از این آیینها و مراسم مذهبی مخصوص محرم اشاره می کنیم. 

اولین مراسمی که به آن می پردازیم از جمله آیین های کهن مربوط به روز عاشورا و در عزای امام حسین (ع) است و آن آیین خَره گیری، چمرانه و یا گِل مالی است. این مراسم آیینی در خرم آباد و در روز عاشورا برگزار می شود. یکی از خاکی ترین آیین های کشور که عمق ارادت به امام حسین(ع) و یارانش را می توان در آن مشاهده کرد مراسم گل مالی است. در شب اجرای این مراسم حوضچه هایی با آجر و گل ساخته و در کنار آن کپه های بزرگ هیزم و خاک رس الک شده قرار می دهند (جمع آوری هیزم و خاک رس نیز خود در طی مراسم خاصی و از چند روز قبل توسط مردم صورت می گیرد) و بشکه ها یا دیگ های بزرگی را بر روی آتش قرار می دهند و در آن آب می ریزند تا صبح که مردم برای اجرای آیین جمع می شوند آب گرم مهیا باشد. مردم در این شب نذر خود را که شمع یا گلاب است را بر روی کپه های خاک رسی که در اطراف حوضچه ها وجود دارد قرار می دهند.

در ابتدای صبح و در کنار حوضچه ها نوازندگان با نواختن سرنا و دهل (چمری یا چمریونه که نوعی موسیقی حزن انگیز لری است و در این روز به اوج خود می رسد) خبر آغاز مراسم را به گوش مردم می رسانند. حوضی که در آن آب گرم و خاک رس و گلاب مخلوط شده و هیزم هایی که همچنان میسوزند تا آب گرم برای تهیه ی مجدد گل آماده کنند در ابتدای صبح صحنه هایی دیدنی می آفریند، این آتش کاربرد دیگری نیز دارد. هر شخصی که نیتی دارد ابتدا خود را در حوض می غلطاند و بر سر خود گل می ریزد و (یا این کار توسط شخصی که در وسط حوض به عنوان میان دار ایستاده است انجام می شود) بعد در کنار آتش می ایستد تا گلی که به بدن و لباس او چسبیده است خشک شود و به نوعی با گل مالی کردن خود ارادت و اوج سوگ و ماتم خود را به امام حسین(ع) و یارانش نیز نشان می دهد. مردم اعتقاد دارند این گل که در روز عاشورا و در عزای امام حسین (ع) استفاده می شود شفای بیماران است. آنهایی که خود را کامل گل مالی نمی کنند و یا توان این کار را ندارند مقداری از گل را بر روی سر یا صورت خود می ریزند و یا بر لباس خود با کف دست نقش می زنند و گاهی مقداری گل را با خود به خانه می برند. مردم بعد از مراسم خره گیری در دسته های کوچک و بزرگ سینه زنی به سمت مرکز شهر حرکت می کنند و تماشای عبور هیآت مذهبی از کنار قلعه فلک الافلاک جالب و دیدنی است. 

در مراسمی که به طوق عباس یا طوق اشکس معروف است با پایین آوردن یا انداختن علم که نماد علم حضرت عباس است (و مردم در طی مسیر برای گرفتن حاجت به آن دخیل بسته اند) مراسم با اقامه نماز ظهر عاشورا پایان می یابد.

 

بیشتر مردم برای اجرای این مراسم به محله پشت بازار و تکیه دلاکان می روند؛ این مکان که حدود ۱۵۰ سال قدمت دارد، قدیمی ترین مکان اجرای آیین گل مالی در خرم آباد است. به جز لرستان در برخی دیگر از استانهای کشور مانند همدان، کرمانشاه، مرکزی، ایلام، خوزستان و فارس نیز مردم برای عزاداری امام حسین(ع) و در زمانی که بزرگ و عزیزی را از دست می دهند مراسم گل مالی را برگزار می کنند(البته تفاوتهایی با هم دارند). 

حالا که از گل مالی لرستان گفتیم در همین استان بمانیم و از سقاخانه های بروجرد نیز  بگوییم.

 

در بروجرد علاوه بر خره گیری و مراسم چهل منبر که در روز تاسوعا توسط زنان و دختران انجام می شود و در چهل مکانی که درب آنها باز باشد وارد می شوند و برای گرفتن حاجت خود شمع روشن می کنند؛ مراسم دیگری نیز وجود دارد که مختص به سقاخانه های بروجرد است. برخی از مردم بروجرد در ایام محرم خانه های خود را سیاه پوش و آن را آماده پذیرایی از عزاداران امام حسین (ع) می کنند.