عواملی که بر مصرف گرایی ایرانیان دامن می زند

مصرف گرایی یکی از مشخصه های بارز جوامع جدید و مدرن است و به عنوان یکی از روش های بازنمایی هویت فردی شناخته می شود. در گذشته عمدتا تولید به عنوان یک روش مهم ارائه هویت اجتماعی کاربرد داشت، اما امروزه مصرف گرایی و نوع کالاهای مصرفی اهمیت وافری پیدا کرده است. این تغییر باعث شده که جوامع امروزی را به عنوان جوامع مصرف گرا در نظر بگیرند که با طبیعت مبتنی بر بازارهای بسیاری از نظام های اقتصادی همگام و سازگار باشد.
امروزه هر کسی در جوامع مدرن مصرف می کند هر چند که سطح مصرف گروه های اجتماعی متفاوت است. مصرف فقط کالاهایی را که تولید و فروخته می شود ، شامل نمی شود بلکه بطور گسترده شامل عقیده ها، خدمات و دانش است و حتی مکان ها، خرید کردن، خوردن، مد، فراغت و سرگرمی نیز مصرف می شوند.
در این زمینه عوامل مختلفی تاثیر گذار هستند که به منظور واکاوی بیشتر بحث پژوهشگر ایرنا با ستار پروین، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت و گو نشست.

**مصرف گرایی در دنیای مدرن
پروین در خصوص مصرف گرایی و رواج آن در دنیای مدرن گفت: مصرف از جوامع سنتی گذشته تا به امروز یکی از ویژگی های جوامع بشری بوده و هست بدین معنا هر جا که تولید کالا و خدمات وجود داشته مصرف نیز معنا پیدا کرده است. منتها در دنیای مدرن با توجه به ویژگی های این دوران و رشد نظام سرمایه داری و صنعتی شدن و همچنین شهرنشینی این پدیده از رشد و نمود بیشتری برخوردارد بوده است.

**ویژگی های مصرف گرایی
پروین در خصوص ویژگی های مصرف گرایی در دنیای مدرن گفت: در مصرف گرایی افراد فراتر از نیازهای عادی به مصرف توجه نشان می دهند . اغلب مصرف گرایی توام با نیازهای کاذب است که عمدتا این نیازها از طریق رسانه و تبلیغات دستکاری می شود. مصرف گرایی در تعاملات اجتماعی بیشتر نمود دارد و افراد و گروه ها تلاش دارند تا آن را در معرض نمایش دیگران بگذارند و جلب توجه کنند، بنابر این مصرف گرایی عمدتا با نمایشی بودن همراه است.
وی همچنین افزود: مصرف گرایی دارای پیامدها و زمینه های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و روانی است و همچنین مصرف گرایی پدیده پیچیده ای است که انواع مختلف مصارف را از قبیل مدیریت بدن تا مصرف انواع کالا ها را شامل می شود.

زمینه های اجتماعی مصرف گرایی
پروین در خصوص علل اجتماعی مصرف گرایی در دنیای مدرن گفت: در جامعه پیجده امروز ایران می توان تغییر مبنای ارزشی از ارزش های معنوی به سمت ارزش های مادی بعد از جنگ تحمیلی هشت ساله را از عواملی دانست که مادی گرایی و کالایی شدن جامعه را ترویج کرد. دهه اول انقلاب به دلیل ماهیت انقلاب اسلامی و ارزش های فرهنگی خاص آن ، ارزشهای معنوی و دینی بر ارزش های مادی غلبه داشت که نمود این موضوع را می توان در جنگ تحمیلی یافت.این تغییر ریشه در شرایط آن دوران دارد.
این استاد دانشگاه افزود: یکی دیگر از عوامل اجتماعی موثر در مصرف گرایی وجود نابرابراهای اجتماعی و شکاف طبقاتی است که هر روز دامنه آن نیز گسترده تر می شود. نابرابری های اجتماعی، انسجام و همبستگی اجتماعی را مضمحل می کند و پیامدهای مختلف از جمله افزایش محرومیت نسبی و افزایش انواع نابسامانی های اجتماعی از جمله آسیب های اجتماعی و جرم را به همراه دارد. در نتیجه این وضعیت، طبقات بالا به خود اجازه می دهند تا دست به هنجارفرستی کند و دارایی های خود را به رخ طبقات فرودست بکشانند. ثروت های باد آورده ، آقازادگی ، سو استفاده از موقعیت و رانت های مختلف عمومی جهت ثروت اندوزی بی حد و مرز، ابهام در معیارهای تحرک اجتماعی همه از عواملی است که می تواند به مصرف گرایی و نمایش ثروت و تجملاتی شدن روابط اجتماعی دامن بزند.
پروین افزود: یکی دیگر از عوامل ساختاری اثرگذار در مصرف گرایی سلطه نهاد اقتصاد بر نهادهای جامعه پذیری جامعه از جمله خانواده و آموزش و پرورش است. بر اساس این نگاه، جامعه ایرانی در حال حاضر با آنومی نهادی مواجه است، بدین معنا که از یک طرف فرهنگ غالب مبتنی بر مادی اندیشی، کسب ثروت به هر شکل ممکن و رسیدن به موفقیت به هر ابزار قانونی و حتی غیرقانونی است.در این فرهنگ مادی گرایانه، همگان برای نیل به موفقیت دعوت اند، و هر کس که موفق باشد حتی با ابزارهای غیراخلاقی و غیر قانونی از منزلت و پرستیژ بیشتری برخوردارد می شود و هر کس به حداقل های خود قانع باشد و از ابزارهای نامشروع استفاده نکند با انگ ها و برچسپ های منفی مواجه خواهد شد. طبعا در این شرایط، طبقات فرودست با فشار هنجاری و تحقیر بیشتری مواجه خواهند بود که پیامد آن، احساس حقارت و رشد انواع آسیب های اجتماعی و جرم خواهد بود.
وی افزود: در این وضعیت پول معیار ارزش ها انسان ها خواهد بود و انسان ها با آن سنجیده خواهند شود، طبیعتا افراد بهره مند و ثروتمند تر از منزلت بیشتری برخوردار هستند، مساله ای که با مصرف گرایی و نمایش کالاها پیوند دارد. این فرهنگ از افراد می خواهد تا به هر قیمتی پیشرفت کنند: از تقلب در امکانات برای رسیدن به مدارج بالاتر تا کلاهبرداری و فرار مالیاتی.از سوی دیگر شرایط کنونی جامعه ایران نشان می دهد که نهاد اقتصادی با ارزش های خاص خود بر دیگر نهادها از جمله نهادهای جامعه پذیری نسل آینده مانند خانواده و آموزش و پرورش سیطره دارد. وظایف و نقش های غیراقتصادی بی ارزش می شوند و هنجارها، استانداردها و زبان اقتصاد به بخشی از زبان و گفتمان عمومی تبدیل می شود.
این استاد دانشگاه افزود: به نظر می رسد که وضعیت جامعه ایرانی به گونه ای است که ارزش های نهاد اقتصادی از جمله موفقیت به هر شکل، موفقیت خودخواهانه، حاکم شدن پول بر روابط اجتماعی از جمله روابط خانواده گی، کالایی شدن آموزش بر آن حاکم شده است. در این شرایط افراد به هر شکل ممکن به دنبال نمایش زندگی خود برای دیگران هستند و افراد مختلف در همه اقشار، درگیر در یک رقابت عینی و ذهنی بی پایان اند.
وی افزود: در سطح نهادی، سلطه علایق اقتصادی، نظارت اجتماعی غیررسمی را که به وسیله خانواده و مدرسه اعمال می شود تضعیف می کند. این نهادها، قدرتشان را برای تنظیم رفتار افراد از دست می دهند و در عوض به مجرایی برای ارتقا موفقیت مادی بدل می شوند. والدین کودکان را به سوی موفقیت به هر قیمتی سوق می دهند. خانواده ها، کودکان را تشویق می کنند تا به بهترین مدارس بروند. نهادهای مذهبی به دنبال افزایش ثروت اند. در این میان، اهمیت نهادهای اجتماعی به عنوان ابزاری برای اعمال نظارت اجتماعی کاهش می یابد. در چنین فرهنگ رقابتی، منافع فردی ارجحیت دارد و بی اخلاقی را رواج می دهد و موجب پذیرش نابرابری می شود و در نهایت به کمتر خوشبخت شدن با دیده تحقیر نگریسته می شود.

مصرف گرایی، کالازدگی و نمایش بودن زندگی
پروین در خصوص مصرف گرایی و رواج نمودهای آن در جامعه گفت: مصرف گرایی در همه شئونات زندگی از تولد فرزندان، مراسم عروسی، مدیریت بدن و جراحی های مربوط و حتی برگزاری مناسک سوگواری مشاهده می شود و به بخش جدایی ناپذیر گفتمان فرهنگی جامعه و خانواده ها بدل شده است. امروزه مناسبات و کارکردهای میان مدرسه و خانواده به سطح یک رابطه مادی تقلیل پیدا کرده است. تمام تلاش خانواده ها معطوف به موفقیت بچه ها یشان است، این موفقیت عمدتا در موفقیت های تحصیلی از طریق کنکور و رسیدن به شغل های با منزلت و پردرآمد و در نهایت موفقیت های مادی خلاصه می شود.در این راستا خانواده ها متحمل هزینه های بسیار آموزشی می شوند. فضای آموزش هم تبدیل به یک بنگاه تجاری شده است.
وی افزود: هزینه های بسیار برای کلاس های کنکور، فروش بسیار بالای کتاب های کنکوری هم نشان از روند مصرف زدگی و کالایی شدن آموزش در ایران دارد.این شرایط نشان می دهد که نهاد آموزش در ایران نیز ارزش های اساسی خود را فراموش کرده است و ارزش های اقتصادی آن، غالب شده است.این روند از آغازین دوران تحصیل کودکان شروع می شود و تب آن تا مدارج عالی و تحصیلات تکمیلی برای دکتر و مهندس شدن تداوم دارد.
این استاد دانشگاه افزود: از سوی دیگر یکی دیگر از مسایل نظام آموزش در ایران، تقسیم بندی و تمایز دانش آموزان براساس هوش و استعدادهای تحصیلی در مدارس با عنوان های مختلف مانند دولتی و غیردولتی و تیزهوشان می باشد. عطش منزلت و موفقیت از طریق دو نهاد خانواده و مدرسه به نسل بعدی در حال انتقال است. بخشی معلمان در نتیجه این وضعیت و مسایل معیشتی شغلی حداقلی، انگیزه های خود را در آموزش و تربیت نسل آتی از دست داده اند. در نتیجه می توان گفت در صورت تشدید شرایط، در نظام جامعه پذیری اختلال ایجاد خواهد شد.
سخن پایانی
پروین در نهایت گفت: می توان گفت مصرف زدگی و نمایشی شدن زندگی از نمودهای یک جامعه ناسالم است که پیامدهای اجتماعی متعددی مانند احساس تحقیر و محرومیت نسبی برای فرودستان، دستکاری اخلاق جامعه توسط عناصر قدرت و ثروت، احساس محرومیت نسبی، نارضایتی و ناخرسندی از زندگی، شکاف بین داشته ها و انتظارات آتی و انواع اختلالات روانی را به همراه دارد.

ایرنا