علت و علائم کم خونی فقر آهن چیست؟

آهن یکی از عناصر حیاتی است که نقش مهمی در بدن انسان دارد. کم خونی فقر آهن شایع‌ترین نوع کم خونی در سراسر دنیاست، به طوری که تقریبا نیمی از کم خونی‌ها مربوط به کم خونی ناشی از فقر آهن است.

در این مقاله با ما همراه باشید تا با علائم ظاهری این کم خونی، عوارض در کودکان و مردان، درمان دارویی و سنتی و همچنین رژیم غذایی مناسب برای افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن آشنا شوید. در این مطلب می‌خوانید:

کم خونی فقر آهن چیست؟

به طور طبیعی و روزانه مقداری از آهن بدن از طرق مختلف از دست می‌رود که با رژیم غذایی نرمالی که شامل گوشت، حبوبات، سبزیجات و سایر مواد حاوی آهن هستند این مقدار از دست رفته جایگزین می‌شود و تعادل طبیعی آهن حفظ میگردد. اما اگر به هر دلیلی مثل خونریزی‌های داخلی و خارجی و یا دلایل دیگر، مقدار آهن موجود در بدن از حد نرمال کمتر شود، کم خونی فقر آهن یا Iron deficiency anemia ایجاد می‌شود. در واقع در این حالت به علت کمبود آهن، ساخت هموگلوبین دچار اختلال شده و مقدار هموگلوبین خون به میزان چشمگیری کاهش می‌یابد.

تفاوت بین آنمی (کم خونی) و فقر آهن این است که فقر آهن به خودی خود بیماری نیست؛ بلکه نتیجه سوء تغذیه است که می‌تواند با کاهش هموگلوبین خون منجر به کم خونی فقر آهن گردد.

مقدار آهن مورد نیاز روزانه در بزرگسالان، حدود ۱۰ تا ۱۵ میلی گرم در روز است که از این مقدار ۱ تا ۲ میلی گرم توسط «انتروسیت‌های دوازدهه» یا همان سلول‌های جذب کننده موجود در پرز‌های روده جذب می‌شود.

علائم ظاهری کم خونی فقر آهن

- خستگی و ضعف عمومی بدن
- سرگیجه
- ابتلای مکرر به عفونت‌های ویروسی
- سوزن سوزن شدن و خواب رفتن دست و پا‌ها
- رنگ پریدگی
- ناخن‌های قاشقی شکل یا فرو رفته

کم خونی فقر آهن در کودکان

نوزادان بعد از تولد به علت وجود ذخیره آهنی که در بدنشان هست، معمولا نیاز به هیچ گونه مکمل آهنی تا ۶ ماهگی ندارند. اما در ۶ ماهگی این ذخیره تمام شده و حتما باید تا دو سالگی به طور مرتب و روزانه ا میلی گرم قطره آهن دریافت کنند. در این صورت احتمال ابتلای کودک به کم خونی فقر آهن تا دو سالگی به صفر می‌رسد. پس از دو سالگی با آزمایش خون باید تشخیص داد که کودک هنوز نیاز به دریافت آهن دارد یا خیر؛ به خصوص اگر رژیم غذایی خوبی نداشته باشد.

کمبود آهن در کودکان می‌تواند منجر به اختلال در رشد جسمی و ذهنی کودک شده و عوارض جبران ناپذیری در پی داشته باشد. اما نگران نباشید؛ چرا که راه درمان کم خونی فقر آهن بسیار ساده بوده و بسته به میزان کم خونی می‌توان با اصلاح رژیم غذایی، دارو‌های خوراکی و یا حتی تزریقی میزان کمبود آهن را جبران کرد.

کم خونی فقر آهن در مردان

مقدار هموگلوبین کمتر از ۱۳ میلی گرم در دسی لیتر برای مردان و کمتر از ۱۲ میلی گرم در دسی لیتر برای زنان در برگه آزمایش کم خونی فقر آهن محسوب می‌شود. به طور کلی شیوع کم خونی فقر آهن در خانم‌ها به دلیل دست دادن حجم زیادی از خون در دوران عادت ماهیانه بسیار بیشتر از مردان است. اما کم خونی در مردان می‌تواند علت‌های مختلفی داشته باشد از جمله:

۱- خونریزی‌های داخلی: مثل خونریزی گوارشی یا زخم معده؛ مصرف آسپیرین بطور مداوم یکی از عوامل خطرزا برای ایجاد زخم‌های گوارشی می‌باشد.

۲- خونریزی هموروئید: هموروئید یا بواسیر در صورت عدم درمان می‌تواند موجب از دست رفتن خون و نهایتا آهن بدن شود.

۳- رژیم غذایی کم آهن: مصرف غذا‌های فاقد آهن، روزه‌های مکرر و یا سوء تغذیه به هر علت می‌تواند دلیل ایجاد کم خونی فقر آهن باشد.

۴- مشکل در جذب آهن: این مشکل ممکن است به دلیل جراحی‌هایی که به منظور کاهش وزن، در آن بخشی از معده یا روده کوچک برداشته می‌شود مثل جراحی اسلیو معده و عمل بای پس معده و یا سرطان‌های دستگاه گوارش اتفاق بیفتد.

۵- زیاده روی در نوشیدن چای: مصرف بیش از حد چای موجب اختلال در جذب آهن می‌شود. در واقع تانن موجود در چای با اتصال به آهن در روده، مانع جذب آن توسط سلول‌های پرز روده می‌شود.

در طب سنتی راهکار‌های زیادی برای درمان کم خونی فقر آهن وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

- مصرف گوشت قرمز و جگر به خصوص گوشت شتر

- سیب رنده شده در مخلوط گلاب و عرق بیدمشک به خصوص اگر در ظرف چینی باشد.

- آب آهن تاب یا استفاده از "حسوم" در هنگام طبخ غذاها؛ در قدیم تکه‌ای آهن را روی حرارت می‌گذاشتند تا سرخ شود، سپس آن را در آب فرو برده و آن آب را به افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن می‌دادند. حسوم نیز تکه‌ای آهن است که در هنگام طبخ غذا درون ظرف مورد نظر می‌گذاشتند تا عنصر آهن را به درون غذا آزاد کرده آن را مغذی کند.

- بادکش خونساز نیز یکی دیگر از راه‌های درمان کم خونی فقر آهن است که می‌بایست تا ۵ یا ۶ ماه ادامه داشته باشد تا کاملا مؤثر واقع شود.

- دمنوش گزنه

- خرما

- پسته

- زیره سیاه

درمان دارویی کم خونی فقر آهن

همانطور که گفته شد برای درمان کم خونی فقر آهن بسته به میزان کم خونی، دوز دارویی که تجویز می‌شود متفاوت است. همچنین ممکن است در موارد بسیار شدید به جای دارو‌های خوراکی تزریق وریدی آهن نیاز باشد. ساختار دارو‌های خوراکی یا قرص آهن که در درمان کم خونی فقر آهن کاربرد دارند به صورت نمک‌های آهن هستند؛ مثل سولفات فروس که به اسم فروس سولفات نیز شناخته شده و درمان مؤثری برای این نوع کم خونی به شمار می‌رود. اسید فولیک نیز به همراه قرص آهن برای جذب بهتر آن معمولا تجویز می‌شود.

نکته مهم در مصرف دارو‌های آهن خوراکی این است که بهتر است با معده خالی مصرف شوند؛ اما در این صورت ممکن است معده تحریک شده و عوارضی، چون حالت تهوع و یا معده درد برای شخص ایجاد شود. به همین دلیل بهتر است قرص آهن را آخر شب خورده شود تا عوارض آن کاهش یابد. همچنین مصرف ویتامین C به دلیل اینکه جذب آهن را افزایش می‌دهد همراه با قرص آهن توصیه می‌شود.

درمان خانگی کم‌خونی فقر آهن

اما سوال مهم این است که برای کم خونی فقر آهن چه بخوریم؟ یا به عبارت دیگر منابع غذایی سرشار از آهن کدامند؟ در پاسخ باید گفت:

منابع حیوانی که غنی از آهن هستند عبارتند از: گوشت قرمز به خصوص گوشت شتر، جگر سیاه و جگر مرغ، قلوه، زرده تخم مرغ و ماهی.

از منابع گیاهی خوب برای کم خونی فقر آهن می‌توان به سبزیجاتی که برگ‌های تیره‌تر دارند مثل اسفناج و جعفری و حبوباتی مثل عدس و لوبیا اشاره کرد.

همچنین تنقلاتی مثل میوه‌های خشک شده برگه آلو، زردآلو و همچنین آجیل یا دانه‌های روغنی مثل بادام، پسته و کنجد سرشار از آهن هستند.

سخن آخر

اگر چه شیوع آهن در بین تمام اقشار جامعه بسیار زیاد است، اما میزان آهن مورد نیاز برای رفع کم خونی در افراد مختلف متفاوت است؛ بنابراین باید توجه کنید که بر اساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیک افراد، دوز آهن مورد نیاز آن‌ها متفاوت خواهد بود.

کم خونی فقر آهن در مقاطعی از زندگی به خصوص در خانم‌ها اجتناب ناپذیر خواهد بود؛ در نتیجه بهتر است با داشتن یک رژیم غذایی خوب و سرشار از آهن، این کم خونی را کاهش داد.