آداب و رسوم رمضان در نصف جهان

به گواهی تاریخ، تکاپو برای ورود به مهمانی خدا با خانه تکانی و آراستگی مساجد اصفهان آغاز می‌شد، در برخی نقاط اصفهان از جمله کاشان مردم براین باورند که اگر دختران دم بخت در خانه تکانی ماه رمضان مشارکت کنند بخت آن‌ها باز می‌شود، مردم اصفهان از چند روز مانده به این ماه مایحتاج خود مانند برنج، خرما، گوشت، میوه و ... را خریداری می‌کردند.

آیین "کلوخ اندازان" که در زمان حاضر همچنان در برخی نقاط اصفهان اجرا می‌شود، مشخصه بارز ماه رمضان در نصف جهان بوده است در این آیین خانواده‌ها چند روز پیش از ماه مبارک رمضان دور هم جمع می‌شوند و با تناول خوراکی‌های متنوع جشن استقبال از ماه رمضان را برگزار می‌کنند.
یکی از سنت‌های جالب اصفهانی‌ها در گذشته آیین"دق الباب" بود که در آن درب منزل همسایگان را برای نوید وقت سحر می‌کوبیدند، بررسی‌ها نشان می‌دهد این سنت همچنان در برخی محله‌های قدیمی اصفهان رواج دارد.

از آیین‌های ویژه رمضان در اصفهان می‌توان به بردن هدیه و میوه برای خانواده‌هایی که تازه عروس و تازه داماد دارند اشاره کرد، آیینی که همچنان در بیشتر نقاط اصفهان رواج دارد و در برخی شهر‌ها به آن "روزه واکنی" نیز می‌گویند.

"آشتی کنان" و حلالیت طلبیدن یکی دیگر از سنت‌های اصفهانی‌ها در ماه رمضان است که در آن افرادی که از هم کدورت و ناراحتی داشته باشند با دیدار یکدیگر حلالیت می‌طلبند، همچنین بزرگتر خانواده و یا بزرگتر محله با دادن مهمانی و دعوت از کسانی که در فامیل و بستگان با یکدیگر قهر هستند آن‌ها را آشتی می‌دهند.

"هدیه دادن" از آیین‌های پسندیده مردم اصفهان است که در آن از طرف بزرگتر خانواده به فردی که برای نخستین بار روزه می‌گیرد، هدیه داده می‌شود، ریش سفیدان کاشان معتقدند در شب نیمه ماه رمضان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در سنین کودکی به منزل پیامبر خدا (ص) رفته و از جد بزرگوارشان هدیه‌ای گرفته‌اند لذا طبق آن سنت این روش در این شهر رواج پیدا کرده است.

در کاشان هنگام افطار روزه دار تا هدیه خود را از بزرگتر نگیرد روزه خود را باز نمی‌کند و بعد از گرفتن هدیه دست و صورت بزرگتر خانواده را می‌بوسد و بزرگتر برای او دعا می‌کند.
بر اساس اسناد موجود، در کاشان رسم بود که شب ۲۷ ماه رمضان، زنان تازه عروس را برای سفید بختی به مسجد می‌بردند و سعی داشتند عروس را در صف اول جماعت جای دهند، پس از خواندن نماز مغرب و عشا، مقداری شیرینی یا خرما بین نمازگزاران تقسیم می‌کردند. آنگاه عروس را به خانه باز می‌گرداندند و معتقد بودند که بین زن و شوهر هرگز جدایی نمی‌افتد و همیشه در صلح و صفا به سر خواهند برد.

"هوم بابایی" یا "نیمه شب"از آیین‌های خاص شهر‌های شرق اصفهان به ویژه کاشان، آران و بیدگل و نیاسر است. در این آیین که از شب اول ماه رمضان آغاز و تا شب پانزدهم ادامه دارد کودکان، نوجوانان و جوانان در دسته‌های مختلف چهار تا بیست نفره به هومبابائی می‌روند.

بر اساس اسناد موجود، هر محله برای خود دسته‌ای دارد، این عده بنا به قول و قراری که بین خودشان می‌گذارند بعد از افطار در محل معینی جمع می‌شوند و از بین خود یک صندوق‌دار و یک میدان‌دار انتخاب می‌کنند.

وظیفه صندوق دار جمع‌آوری پول یا خوراکی‌هایی مثل برگه زرد آلو، برگه قیصی، جوزقند، کلوچه، خرما، گردو و بادام است.
میدان‌دار هم بایستی خوش صدا باشد و وظیفه‌اش خواندن اشعار هوم بابایی است. پس از انتخاب صندوق‌دار و میدان‌دار، بچه‌ها سه صلوات بلند می‌فرستند تا اگر از افراد گروه کسی جا مانده باشد، حاضر شود.

پس از اینکه همه جمع شدند از اولین خانه هوم بابایی را آغاز می‌کنند. در هر خانه را می‌کوبند و پس از شنیدن جواب، میدان‌دار شروع به خواندن می‌کند و بقیه جواب می‌دهند:
میدان‌دار: امشب، شبِ نیمه است که ما میهمانیم
بچه‌ها: هوم بابا، هوم بابا
میدان‌دار: از ما حرجی نیست که ما طفلانیم
بچه‌ها: هوم بابا، هوم بابا
میدان‌دار: بشقاب را پر از کلوچه و حلوا کن
بچه‌ها: هوم بابا، هوم بابا
میدان‌دار: بردار و بیار به دامن ما‌ها کن
بچه‌ها: هوم بابا، هوم بابا

بعد از خواندن این اشعار میدان‌دار شروع می‌کند به دعا کردن به صاحب خانه و بچه‌ها آمین می‌گویند و با نیت بهره جستن از برکات این ماه مقداری از طعام سفره افطاری را طلب می‌کنند که طعام‌های جمع‌آوری شده بین فقرا و خانواده‌های بی‌بضاعت تقسیم می‌شود.

"دوخت پیراهن مراد" از دیگر آیین‌های خاص ماه رمضان در اصفهان بود که در آن بستگان زنان بیمار همچنین زنانی که بچه دار نمی‌شدند و یا اینکه فرزندشان در کودکی از دنیا رفته بود پارچه‌ای را به مسجد می‌بردند و پس از اقامه نماز مغرب و عشا آن را می‌بریدند و می‌دوختند که به آن "پیراهن مراد" می‌گفتند.

سپس روحانی مسجد روضه حضرت ابوالفضل (ع) می‌خواند و همه نمازگزاران با قرائت همزمان آیه "ام یجیب" برای بیمار دعا می‌کردند، صاحب نذر نیز مقداری خرما بین مردم توزیع می‌کرد و سپس با همراهی روحانی و نمازگزاران بر بالین بیمار می‌رفتند و پیراهن مراد را به تن او می‌پوشاندند و اعتقاد داشتند که خدا او را شفا خواهد داد.

از دیگر آیین‌های مردم اصفهان بنا به اسناد موجود، برگزاری جشن باشکوه و حنابندان در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان بوده است، چرا که آنان اعتقاد داشتند "ابن ملجم مرادی" قاتل امام علی (ع) در این شب به قصاص رسیده است.

وجه تمایز اصفهانی‌ها در برنامه‌های ویژه ماه رمضان سنت نیک کمک به فقرا و نیازمندان بویژه کمک به آزادی زندانیان است بطوریکه که هرساله خیرین فعال در این زمینه با شرکت در مراسم گلریزان به جمع‌آوری وجوهی برای آزادی زندانیان جرایم غیرعمد می‌پردازند.

آیین سفره کرم امام حسن مجتبی (ع) در روز ۱۵ رمضان مصادف با میلاد آن امام برپا می‌شود و درآن بسیاری از نانوایی‌های اصفهان به عرضه نان رایگان به عموم مردم می‌پردازند. در این طرح واحد‌های سیاربین افراد نیازمند و مراکزی از جمله بیمارستان‌ها، مراکز بهزیستی و زندان‌ها نان توزیع می‌کنند.

"نخل گردانی" نیز از دیگر آداب برجا مانده در کاشان است که در شب ۲۱ ماه رمضان و مقارن با شب قدر و شهادت مولای متقیان برگزار می‌شود. در این آیین مردم نیاسر نخل عزا را از محله سرکمر به محله تالار می‌برند و در مسجد این محل به عزاداری می‌پردازند سپس باردیگر این نخل را به محله نو برده و در این مکان عزاداری می‌کنند و بدین شکل با گرداندن نخل عزا در محلات مختلف در این شب به عزاداری برای حضرت علی (ع) می‌پردازند.

برگزاری جلسات قرائت قرآن در مساجد و یا منازل برای مردان و زنان مومن این دیار اهمیت بسیاری دارد. از روز اول ماه رمضان بانوان در منزل یکی از داوطلبان گرد هم می‌آیند و در طول سی روز، یک جزء از کلام الله مجید قرائت می‌شود تا قرآن ختم شود و آقایان هم در مساجد و حسینیه‌ها به این امر می‌پردازند.

افطاری دادن به دوستان، خویشان و آشنایان از دیگر امور پسندیده و متداول در پهنه اصفهان است.

در شب‌های قدر و همزمان با شهادت حضرت علی (ع)، مراسم احیا و عزاداری از شور و حال و هوای خاصی برخوردار است. راه‌اندازی هیات‌های عزاداری، سینه‌زنی، تعزیه، نوحه‌خوانی و نخل‌برداری از جمله آیین‌هایی است که در سالروز شهادت حضرت علی (ع) انجام می‌شود.

شب عید فطر را بسیاری از مردم اصفهان به دعا و نیایش سپری می‌کنند. برگزاری نماز عید فطر با شرکت پرشور مردم نیز از دیگر آیین‌های ماندگار مردم اصفهان در ماه مبارک رمضان است که ابتدا در میدان نقش جهان و اکنون در مصلای اصفهان برگزار می‌شود.

در روز عید سعید فطر، بعد از نماز جماعت صبح، نمازگزاران در مسجد به صرف صبحانه می‌پردازند و با طلوع آفتاب به همراه امام جماعت به مصلی رفته و به نماز عید فطر مشغول می‌شوند. بعد از مراسم عید فطر همه مردم این شهر کنار قبور اموات و گذشتگان خود رفته و با توزیع انواع شیرینی و خرما به فاتحه خوانی می‌پردازند. در برخی نقاط اصفهان نیز در روز عید فطر مردم به دیدار خانواده‌های داغدار می‌روند که به اصلاح به آن 'عذر برداشتن' و یا ' عید اموات' می‌گویند.

پخت و توزیح حلوا در شب‌های بیست و سوم و بیست و هفتم ماه رمضان که به شب ختم و هفتم امام علی (ع) مشهور است از دیگر آیین‌های ویژه شب‌های قدر در این خطه است. پخت این حلوا در کاشان مهارت ویژه‌ای می‌خواهد، در قدیم نیز افرادی که در پخت حلوا ماهرتر بودند از چند روز قبل برای این کار دعوت می‌شدند. دیزی تنوری و خورش چغندر نیز از غذا‌های رایج در سفره‌های سحر و افطار مردم کاشان است. پخت نان جو و هدیه آن به خانه‌های اطراف، یکی از آیین‌های ماه رمضان در شرق اصفهان است که همچنان نیز در برخی شهر‌های کویری اصفهان انجام می‌شود.

غذا‌های سنتی نصف جهان در ماه مبارک رمضان فراتر از آنکه تنها یک نوع غذا باشد برآمیخته از اهتمام پیشینیان به سلامت تن و سازگاری آن با روزه‌داری بوده است، همچنانکه علم امروز نیز بر ضرورت استفاده از غذا‌های ساده و سالم در ماه رمضان تاکید دارد.

کاچی، شله زرد، گوشت و لوبیا، عدسی، حلیم بادمجان، شله قلمکار و انواع دیگر آش و سوپ محلی، کله جوش، ماش و قمری، خورش ماست، حلوا، نان محلی، فرنی، شیربرنج، آبگوشت، انواع دمنوش و چای، زولبیا و بامیه از غذا‌ها و خوراک‌های بومی شهر‌ها و روستا‌های اصفهان در ماه مبارک رمضان است.

غذا‌های سنتی که ماه رمضان طبخ می‌شود متناسب با روزه‌داری بوده است، همچنانکه انبوه دمنوش‌ها، شربت‌ها، چاشنی‌ها و تنوع بی‌نظیر غذا‌ها در تاریخ اصفهان این موضوع را آشکار می‌سازد. با وجود آنکه سبک تغذیه مردم بسیار تغییر کرده است، اما در ماه مبارک رمضان اقبال مردم به استفاده از غذا‌های سنتی برای وعده افطار دو چندان می‌شود. در این ماه آشپز و سایر افرادی که برای طبخ این غذا‌ها مشارکت می‌کنند این کار را با اعتقاد خاص و با طهارت کامل انجام می‌دهند چرا که معتقدند با طبخ این غذا‌ها سعادت بزرگی برای روزه گشایی شهروندان به آن‌ها داده شده است.

طبخ غذا‌های ویژه ماه رمضان در گذشته، علاوه بر طعم دلچسب و خاصیت فراوان، بهانه‌ای برای دورهم جمع شدن بود به طوری که از چند ساعت مانده به افطار خانواده‌ها در خانه بزرگ‌تر‌ها جمع می‌شدند و هر یک از آن‌ها گوشه‌ای از کار را بر عهده می‌گرفت.

در کنار همه زیبایی‌های ماه مبارک رمضان نکته مهم آنکه حال و هوای آن امسال همانند بسیاری از رویداد‌های جامعه از کرونا تاثیر می‌پذیرد. از این رو نظارت و کنترل بر فعالیت تمام صنوف اغذیه فروشی در ماه رمضان به‌طور جدی در دستور کار کارشناسان قرار دارد.

مدیر بهداشت محیط مرکز بهداشت استان اصفهان در گفتگو با ایرنا، با بیان این مطلب افزود: در این راستا، جلساتی با صنف اغذیه‌فروشان شامل رستوران‌داران، تالارداران، حلیمی‌ها، کبابی‌ها، کله‌پزی‌ها و دیگر فروشندگان برگزار و بر ضرورت رعایت موارد بهداشتی تاکید شده است.

سیدمهدی میرجهانیان با اشاره به تداوم شیوع بیماری کرونا تصریح کرد: بر اساس دستورالعمل‌های گام دوم فاصله‌گذاری هوشمند مدیریت کرونا، اغذیه فروشان فقط می‌توانند به صورت بیرون‌بر فعالیت کنند.

او اضافه کرد: اغذیه فروشان باید دقت کنند تجمعی در محل کسب آن‌ها صورت نگیرد و همه توصیه‌های بهداشتی رعایت شود.

مدیر بهداشت محیط مرکز بهداشت اصفهان افزود: بازرسان بهداشت محیط با همکاری سایر نهاد‌ها مانند نیروی انتظامی و اصناف و همچنین نیرو‌های مردمی و بسیج به‌طور مستمر بر فعالیت واحد‌های صنفی و رعایت دستور‌های بهداشتی نظارت می‌کنند.

او به بازرسی‌های صورت گرفته از صنوف مواد غذایی در اصفهان در چند روز اخیراشاره و بیان کرد: در این بازرسی‌ها به‌طور ویژه سلامت مواد غذایی، بهداشت فردی و وضعیت ابزار و تجهیزات هم مورد بررسی قرار گرفت و مقدار زیادی مواد غذایی تاریخ گذشته یا غیرقابل مصرف در رستواران‌های سطح استان کشف و معدوم شد.

میرجهانیان از پُلمب برخی از واحد‌های صنفی فروش مواد غذایی به‌دلیل داشتن مواد غذایی فاسد و تاریخ گذشته و یا رعایت نکردن پروتکل بهداشتی در این مدت خبر داد.

استاندار اصفهان نیز اظهارداشت: اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها و مساجد این استان برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا تا نیمه اردیبهشت تعطیل است.

عباس رضایی افزود: پیشنهاد تعطیلی این اماکن تا پایان اردیبهشت داده شد، اما پذیرفته نشد بنابراین برای بازگشایی مجدد این مکان‌های مذهبی پانزده روز آینده تصمیم‌گیری خواهد شد.

او ادامه داد: مردم سال‌های گذشته در ماه مبارک رمضان در مساجد، اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها حضور پیدا می‌کردند، اما امسال با توجه به شیوع ویروس کرونا این توفق از ما سلب شده است.

به گفته او باید از شرایط معنوی حاکم بر ماه رمضان برای مدیریت بهتر اوضاع همچنین کمک به آسیب دیدگان استفاده کنیم.

آرش نجیمی، سخنگوی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با بیان اینکه روند ابتلا به بیماری کرونا در استان به تثبیت رسیده و افزایش یا کاهش قابل توجهی نداریم، ، افزود: باید منتظر بمانیم تا پس از یک هفته آینده نتیجه فاصله‌گذاری اجتماعی مشخص شود که اگر نتایج خوبی داشت می‌توان امیدوار بود که پس از نیمه اول اردیبهشت، روند نزولی را در آمار داشته باشیم.

این در حالیست که هراس از شیوع کرونا و استمرار آن تا ایام روزه داری پیش رو، واکنش شماری از پزشکان و مراجع تقلید را به دنبال داشت.

محسن دهقانی متخصص گوارش گفت: تاکنون چنین چیزی که روزه باعث کاهش سیستم ایمنی بدن می‌شود ثابت نشده است، حتی برخی معتقدند روزه افزایش سیستم ایمنی بدن را به دنبال دارد.

او ادامه داد: تنها در برخی افراد که سن بالاتری دارند ممکن است به دلیل اینکه مایعات کمتری مصرف می‌کنند، حلق و گلوی آنان دچار خشکی شود و این موضوع یک مقدار شانس آسیب پذیری را افزایش می‌دهد.

این متخصص گوارش گفت: اگر افراد در خانه بمانند، بیماری زمینه‌ای نیز نداشته باشند روزه گرفتن هیچ مشکلی برای آنان ایجاد نمی‌کند.

دهقان افزود: هیچ مستندی وجود ندارد که گرفتن روزه احتمال ابتلا به ویروس کرونا را افزایش دهد یا ندهد بنابرایناگر روزه با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی گرفته شود به نظر نمی‌رسد مشکلی داشته باشد.

آیت‌الله لطف الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید در پاسخ به استفتائی، نظر خود را در مورد حکم روزه در شرایط شیوع ویروس کرونا را اینگونه بیان کرد: "به طور کلی روزه برای هر مسلمانی در ماه مبارک رمضان واجب است و افطار بدون عذر شرعی علاوه بر قضا، کفّاره عمد دارد. اگر کسی خوف عقلائی ضرر ابتلاء به بیماری یا تشدید آن داشته باشد افطار نماید و قضاء آن را بجا آورد".

آیت‌الله سید محمدعلی علوی گرگانی از دیگر مراجع تقلید در پاسخ به این پرسش که با توجه به شیوع ویروس کرونا و توصیه پزشکان به مصرف مداوم آب تا گلو خشک نشود (زیرا خشکی گلو ابتلا به بیماری را آسان می‌کند) و جلوگیری از ضعیف شدن بدن، روزه ماه مبارک رمضان امسال چه حکمی دارد، عنوان کرد: روزه از تکالیف واجب الهی است که به‌راحتی از عهده مکلف ساقط نمی‌شود لذا نمی‌توان به‌صرف احتمال ضرر آن را ساقط دانست، ولی اگر فردی با نظر پزشکان متخصص ظن قوی عقلایی می‌دهد که روزه باعث تشدید بیماری و یا مبتلا شدن به این بیماری می‌شود می‌تواند روزه نگیرد و بعدا باید قضای آن را به‌جا آورد و نباید این موضوع بهانه‌ای برای فرار از روزه گرفتن باشد.

کرونا، ویروسی است که گستردگی شیوع آن بسیار وسیع و ازجمله راه‌های انتقال آن عطسه و سرفه و دست دادن و روبوسی است؛ پزشکان توصیه می‌کنند علاوه بر پرهیز از دست دادن و روبوسی و عدم حضور در مراکز عمومی، به هنگام عطسه حتما جلوی بینی خود را با دستمال بگیرند و یا برای مهار آن از آرنج خود استفاده کنند.

منبع:ایرنا