صنعت فضایی ایران در گذر زمان

پرتاب ماهواره به فضا در ایران همواره با فراز و نشیب های گوناگونی روبرو بوده است. باید گفت داستان پرتاب نخستین ماهواره به فضا در کشور به 1356 خورشیدی بر می گردد که متخصصان این حوزه با گذراندن دوره های مختلف تصمیم به اجرای آن گرفتند اما این طرح پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا ‏‏1365 خورشیدی متوقف ماند. در این سال ها با وجود تحریم های اقتصادی ایران موفق شد سه مدار را برای سه ‏ماهواره خود رزرو کند.

بر پایه برنامه چهارم توسعه، ایران باید سالیانه یک ماهواره به فضا پرتاب کند که هم اکنون سه نقطه مداری بین‌المللی 26، 34 و47درجه شرقی در اتحادیه بین‌المللی ‏مخابرات (‏ITU‏) به نام ایران ثبت شده است.

قرار بود سه ماهواره «زهره، سینا و مصباح» در 2 سال اول برنامه چهارم توسعه در مدار قرار‏ بگیرند اما هر کدام از این ماهواره ها به سرنوشتی خاص دچار شدند و فرایند پرتاب آنها در زمان های خاص متوقف شد. موضوع پرتاب ماهواره زهره در سال 1356 خورشیدی آغاز و در دوره ای بعد از انقلاب متوقف شد که دوباره بحث پرتاب آن در دهه 70 خورشیدی مطرح شد. زهره ماهواره ای مخابراتی محسوب می شد که قرار بر این بود با همکاری روسیه به فضا پرتاب شود. با پرتاب زهره توانایی قابلیت ارایه خدمات در زمینه ارتباطات تلفن، نمابر، ارتباطات داده و پخش رادیو و تلویزیونی در تمام نقاط ایران فراهم و همچنین ایران از پرداخت اجاره ترانسپوندر برای تامین ارتباطات محلی بی‌نیاز می‌شد اما زهره هرگز به فضا پرتاب نشد و این بی نیازی ها هرگز به دست نیامد.

** آرام گرفتن ماهواره سینا در فضا
سینا از جمله ماهواره هایی است که از دل زمین کنده شد و در فضا آرام گرفت. این ماهواره در آبان 1384 خورشیدی وارد فضا و با پرتاب سینا به فضا ایران جزو چهل و سومین کشور صاحب ماهواره در جهان شد. ماهواره سینا نخستین ماهواره ایرانی به شمار می رود که با کمک شرکت های روسی پالیوت و آپتک و مشارکت کارشناسانی از شرکت صنایع صاایران، وزارت علوم، ‏تحقیقات و فناوری و مؤسسه مهندسی نقشه برداری ساخته شد. سینا ماهواره ای مطالعاتی- تحقیقاتی بود که ‏در بررسی منابع زیرزمینی و عواقب ناشی از حوادث غیرمترقبه به کار می‌رود. ‏

** مصباح ماهواره ای پرحاشیه
مصباح را به نام ماهواره پرحاشیه می شناسند زیرا پرتاب آن پروسه های مختلفی را گذراند. این ماهواره قرار بود با نصب بر روی یک ماهواره به همراه یک موشک روسی از پایگاه فضایی Plesetsk در نزدیکی مسکو به مداری در هزار کلیومتری سطح زمین پرتاب شود‏. البته پرتاب این پروژه به سال های 1370 تا 1371 خورشیدی باز می گردد. در ‏‏1376 خورشیدی موافقتنامه‌ای برای ساخت ماهواره‌ مصباح میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ‏به امضا رسید و پس از آن ساخت نمونه‌ آزمایشگاهی آغاز شد و ‏در یک حرکت مشترک ‏و با هدف ایجاد فناوری ماهواره و نیروی انسانی متخصص در زمینه این فناوری در کشور، طرح ماهواره ‏‏مصباح را به اجرا درآمد و براساس موافقت‌‏نامه این 2وزارت‌‏خانه، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و ‏سازمان پژوهش‌‏های علمی و صنعتی ایران، مسوول اجرای مشترک طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره ‏‏مصباح در مدار ارتفاع پایین (‏LEO‏) جهت تحقق اهداف فوق شدند، در خرداد 1380خورشیدی مرحله ساخت نمونه آزمایشگاهی ماهواره به پایان رسید و همزمان اقدامات برای انجام ‏دادن مراحل بعدی شامل ساخت نمونه مهندسی و نمونه فضایی آن آغاز شد.

این ماهواره گرچه هزینه ای بالغ بر 10 میلیارد تومان متحمل شد و در طرح های تحقیقاتی از رقم بالایی برخوردار بود ولی به واسطه این طرح ایران می توانست به جمع 15 کشور جهان که صاحب دانش‌ فنی برای ساخت و طراحی ماهواره هستند ملحق شود و این دستاوردی مهم برای کشور به حساب ‌آید. در 29 تیر 1384 خورشیدی نخستین جلسه شورای عالی فضایی رییس دولت هشتم با تاکید بر اهمیت توسعه و رشد منابع انسانی در بخش هوافضا، حضور فعال ایران را در فناوری فضایی گام مهم در جهت توسعه پایدار و اقتدار ملی دانست. سرانجام نخستین ماهواره ایرانی مصباح که به کمک ایتالیا ساخته شده بود در 6 مرداد 1384 خورشیدی و در روزهای نخست دولت نهم وارد ایران شد و در 15 همان ماه با حضور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزیر علوم و تحقیقات و فناروی در مرکز تحقیقات مخابرات ایران پرده‌برداری شد اما هرگز به فضا نرفت.

کارشناسان معتقدند با وجود ضرورت ارسال این ماهواره به فضا اما با گذشت چندین سال و به دلایلی نامعلوم هنوز این ماهواره روی زمین مانده است و در نوبت پرتاب قرار دارد. دلایل این تاخیر هنوز مشخص نیست و هر کدام از مسوولان در زمان های مختلف هرازگاهی توضیحاتی در این خصوص می دهند و کارشکنی در پرتاب مصباح را به دلیل جدی نگرفتن این پروژه بزرگ و راهبردی از طرف وزیر ارتباطات دولت نهم می دانند اما در این میان برخی دیگر نیز معتقدند که تاخیر در پرتاب مصباح به دولت ایران ارتباطی نداشته و به دلیل سوار شدن ‏مصباح روی ماهواره‌ای دیگر در روسیه باید منتظر اعلام‎ ‎آمادگی این کشور شد. ‏از سوی دیگر به دلیل بالا‎ ‎بودن هزینه پرتاب ماهواره، ‏در دولت نهم تصمیم گرفته شد تا مصباح به همراه ماهواره دیگری به‏‎ ‎منظور کاهش هزینه به فضا پرتاب ‏شود. هر چند در این میان اخبارهای غیر رسمی و تایید نشده در خصوص سرنوشت مصباح این گونه بیان می‌شود که این ماهواره که به عنوان بزرگ‌ترین پروژه ارتباطی کشور در 4 دهه اخیر یاد می‌شود.

** ماهواره امید پرتابی موفقیت آمیز
ماهواره امید، در 1387 خورشیدی به فضا پرتاب و دومین پرتاب ماهواره برسفیر با حمل نخستین ماهواره امید با موفقیت انجام شد و نام مبارک امام عصر(عج) را در فضا تصویر کرد.این ماهواره در هر 24 ساعت، 15 بار به دور زمین چرخیده و گزارش‌هایی سنجشی به ایستگاه‌های زمینی در ایران ارسال کرده است. ناسا نیز تأیید کرد که این پرتاب موفقیت‌آمیز بود. ماهواره امید از نوع ماهواره سبک است و به وسیله ماهواره‌ بر سفیر2 در مدار قرار گرفت. این ماهواره با هدف برقراری ارتباطات متقابل ماهواره و ایستگاه زمینی، تعیین مشخصات مداری و دورسنجی مشخصات زیرسامانه‌ها، در مدار زمین قرار داده شده‌ بود.

** رصد، ماهواره ای با تامین برق مورد نیاز خود از خورشید
رصد ماهواره ای که نخستین ماهواره ایرانی بود که در 1390 خورشیدی در مدار قرار گرفت. این ماهواره برق مورد نیاز خود را از صفحات خورشیدی متصل بر دیواره ماهواره و باطری‌هایش، تامین می‌کرد. توپولوژی و ساخت ایستگاه‌های زمینی ماهواره «رصد» به گونه‌ای طراحی شد که بیشترین دسترسی به ماهواره را جهت دریافت اطلاعات و ارسال فرامین کنترل فراهم می‌کرد. برقراری ارتباط با ایستگاه‌های زمینی، تصویربرداری از زمین و ارسال تصاویر به همراه اطلاعات تله‌متری به ایستگاه‌های زمینی از مهم‌ترین مأموریت‌های این ماهواره است.

** ماهواره نوید
این ماهواره نیز در 1390 خورشیدی به فضا پرتاب شد. تصویربرداری از زمین با وضوح تصویر 750 متر و استفاده از صفحات خورشیدی برای تامین بخشی از برق ماهواره، ویژگی‌های اصلی این ماهواره است. پرتاب ماهواره نوید با استفاده از ماهواره بر« سفیر نوید» از کلاس « ماهواره بر سفیر 1-B » که در سازمان هوا فضای وزارت دفاع توسعه یافته است، انجام گرفت. ماهواره ایرانی نوید 50 کیلو گرم وزن دارد و برای تزریق در مداری با ارتفاع 370 کیلومتر طراحی شده است که دارای طول عمر مداری 2 ماهه بوده و هر شبانه روز 6 بار از فراز ایران عبور می‌کند و در دید ایستگاه های زمینی قرار می‌گیرد. این ماهواره به وسیله دانشگاه علم صنعت طراحی شد که ماموریت سطح یک آن تصویر برداری از سطح زمین در طیف مرئی با قدرت تفکیک مناسب برای ماموریت محوله و ارسال تصاویر و اطلاعات پایشی سیستم در مدار LEO به ایستگاه های زمینی است.

** ماهواره فجر
ماهواره فجر به وسیله گروه فضایی شرکت صنایع الکترونیک ایران(صاایران) و با همکاری بخش‌های خصوصی و دانشگاهی کشور توسعه یافته ساخته شد. این ماهواره در 1393 به فضا پرتاب شد که تاکنون تصاویری با دقت بالا به ایستگاه زمینی ارسال کرده است. مأموریت در نظر گرفته شده برای ماهواره فجر انتقال مداری، عکسبرداری برای نقشه ‌برداری و هواشناسی و برخی محموله های تحقیقاتی است. با استفاده از ماهواره فجر آزمایش و صحت سنجی فناوری های بکار رفته در ماهواره‌های بعدی ممکن شده و بهبود زیرسامانه‌های پردازش و افزایش ارتفاع و عمر مداری از جمله وظایف ماهواره فجر خواهد بود. از دیگر دستاوردهای ماهواره فجر می‌توان به دستیابی به فرآیند کاملی از تمامی زیرسامانه‌های مورد نیاز در فناوری فضایی، کاهش هزینه‌های پرتاب با دستیابی به فرایند انتقال مداری در ماهواره، ساخت اولین ماهواره بومی دارای توانمندی انتقال مداری اشاره کرد. درحالی‌ که اعلام شده بود ماهواره فجر 1٫5 سال در مدار باقی خواهد ماند، این ماهواره در 6 اسفند 1393 خورشیدی سقوط کرده ‌است. نزول مداری سریع این ماهواره نشان از عملکرد نادرست سیستم پیشرانش و رانش‌زاهای ماهواره‌ای دارد.

** ماهواره پیام
ماهواره ایرانی «پیام» در 25 دی 1397 خورشیدی با ماهواره ‌بر ایرانی «سیمرغ» به فضا پرتاب شد اما بنا به اعلام «محمد جواد آذری جهرمی» وزیر ارتباطات، این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفته است. طراحی ماهواره پیام از 1384 خورشیدی آغاز شد. این ماهواره با وزن 100 کیلوگرم از سری میکرو ماهواره‌های توسعه فناوری فضایی بود که به منظور انجام مأموریت تصویربرداری طراحی و ساخته شده بود. ارتفاع مداری طراحی شده برای ماهواره پیام 500 کیلومتر و با شیب مداری 55 درجه و تصاویری با دقت 45 متر ارسال می کرد و پیش بینی اولیه حاکی از این بود که حدود سه سال در مدار زمین باقی خواهد ماند. پیام سه مأموریت تصویربرداری، ذخیره و ارسال داده ها را برعهده داشت اما این ماهواره در مدار فضا آرام نگرفت به طوری که وزیر ارتباطات در این باره در توییتی نوشت: «بامداد امروز (سه شنبه) با وزرایICT دولت های هشتم تا دوازدهم به پایگاه فضایی امام خمینی (ره) رفتیم. ماهواره ‌بر با طی دو مرحله موفق، در مرحله سوم به سرعت کافی نرسید و «پیام» در مدار آرام نگرفت.» همچنین ماهواره «دوستی» دیگر ماهواره ایرانی است که قرار است در روزها و هفته ‌های آینده به فضا پرتاب شود.

** فرجام سخن
ایجاد و توسعه زیرساخت های ماهواره ای یکی از اولویت های سازمان فضایی ایران به شمار می رود که اگر به بتواند در این زمینه به تثبیت کامل چرخه فناوری فضایی برسد در واقع نخستین کشور منطقه و شانزدهمین کشور‎ ‎جهان خواهد بود. در این میان دولت آمریکا و برخی متحدان اروپایی به شدت مخالف تلاش‌های ایران برای کسب دانش فضایی و به ویژه در حوزه ابزارهای پرتاب بومی، آن هستند به طوری که «مایک پمپئو» وزیر امور خارجه آمریکا با ادعای اینکه توسعه ابزارهای پرتابگر ماهواره‌ها به فضا پوششی برای توسعه توانمندی موشک‌های بالستیک ایران است، این اقدام را نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت ملل متحد دانست و نسبت به پرتاب قریب الوقوع دو ماهواره ایرانی به فضا هشدار داد.
جمهوری اسلامی ایران نیز با رد ادعاهای مقامات واشنگتن درباره نقض قطعنامه 2231، توسعه توانمندی موشکی و فضایی را حق مسلم خود دانسته و اعلام کرده است این توانمندی به هیچ وجه ناقض قطعنامه 2231 شورای امنیت ملل متحد نیست.

ایرنا