یلدا،نوروز کوچک!
«یلدا» یک نوع نوزایی و تولد است که در دوره‌های کهن، موقعیت بسیار تاثیرگذاری برای ایرانیان، بویژه برای کشاورزان بوده است، چون سرآغاز یک فصل جدید از زندگی و کار به حساب می‌آمد. در این باره معصومه ابراهیمی -پژوهشگر حوزه انسان‌شناسی- با اشاره به اینکه نظریه‌های مختلف و گاه تعارض‌آمیزی در مورد فلسفه یلدا وجود دارد، برخی یلدا را یک واژه سریانی و آن را یک نوع آیین از مجموعه آیین‌های مهر و میترا (دین پیش از زرتشتی) می‌دانند. برخی هم چون خانم آنا کراسنوولسکا که در کتاب «چند چهره کلیدی در اساطیر ایران» اشاره کرده است؛ شب یلدا یا چله را یک نوع «جشن نوروز» می‌دانند.
او با تشریح نظریه «آغاز شروع نوروز با شب یلدا»، می‌گوید: طبق این دیدگاه، شب یلدا به این دلیل که ۱۰۰ روز مانده به نوروز است، جشن گرفته می‌شود. بر اساس این باور از شب چله آغاز نوزایی خورشید یا همان نوروز شروع می‌شود.
درباره فلسفه یلدا، پیام سلطانی -کارشناس حوزه فرهنگ و زبان‌های باستان- هم با اشاره به اینکه یلدا به معنای «زایش خورشید» است، می‌گوید: جشن شب یلدا یا چله جشنی به مناسبت شروع فرآیند پایان سرما با زایش مجدد خورشید در فردای بلندترین شب سال است. دقت داشته باشیم که از فردای شب چله یا فردای بلندترین شب سال، روزها آغاز به بلندتر شدن می‌کنند و این یعنی آغاز مردن دیو سرما و زایش خورشید.
فلسفه وجودی شب یلدا، نه پاسداشت سرما و زمستان، بلکه برعکس، جشن زایش خورشید و آغاز فرآیند گرم‌تر شدن است. چون در باورهای کهن ایرانی، سرما «دیوآفریده» به حساب می‌آمد و ایرانی‌ها نسبت به سرما نگاه منفی داشتند. بر اساس متون پهلوی، خاستگاه اقوام آریایی (ایران‌ویج) سرزمین به شدت سردی بوده است، به طوری که در این سرزمین ۱۰ ماه از سال زمستان و تنها دو ماهِ گرم وجود داشته است. برای همین در باور ایرانی‌ها، سرما آفریده دیو تلقی می‌شده و در نتیجه برآمدن خورشید، عنصر حیاتی به حساب می‌آمده است. برای همین هم است که خورشید در باور ایرانیان باستان در مقام ایزدی مستقل مورد احترام بوده است.
آیین شب یلدا پیروی از الگوی اسطوره‌ای نبرد ایزد خورشید با سیاهی شب و سرمای زمستان بوده است. برای همین هم روشن کردن آتش در شب یلدا قابل تفسیر می‌شود. البته در اساطیر ایرانی، آتش از اهمیت بسزایی برخوردار بود حتی عنصری مقدس قلماد می‌شد و ایزدی برای پاسداشت آن وجود داشت. از این رو در بیشتر آیین‌های ایرانی از جمله یلدا، آتش‌های بزرگ برپاداشته می‌شد.
البته معصومه ابراهیمی - کارشناس حوزه انسان‌شناسی - تأکید دارد که درباره فلسفه یلدا داستان‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌های بسیاری بین ایرانیان در شهرها، روستاها و عشایر وجود دارد و همین قصه‌های شنیدنی، حکایت از آن دارد که جشن یلدا برای ایرانیان از دیرباز تا چه حد اهمیت داشته است.
این انسان‌شناس جشن یلدا را فرصتی برای دورهمی و استحکام‌بخشی اجتماعی دانسته و می‌گوید: تحمل سرمای سخت و طولانی از طریق دورهمی‌ها و جشن‌هایی مانند یلدا، برای خانواده‌های ایرانی ساده‌تر می‌شد.