حال وهوای یلدا در خراسان

دیدار با بزرگ‌ترها
شب‌نشینی در خانه بزرگترها، ریشه در حرمت گذاشتن ایرانیان به بزرگترها دارد. با این حساب تقریباً همه افراد در خطه خراسان در بلندترین شب سال به خانه بزرگترها رفته و این شب را با آن‌ها سپری می‌کنند.
در این شب، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها با قصه‌گویی، تفال به دیوان حافظ، شاهنامه‌خوانی و روایت کردن داستان‌های قهرمانی اسطوره‌های باستان، شب را سپری می‌کنند.

کف‌زدن
یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی، برگزاری مراسم کف زدن است. کف زدن از سرگرمی‌های زمستانی به خصوص شب چلّه یا یلدا است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند.
مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید. این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون، مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند. برای برگزاری این جشن خانواده‌ها سعی می‌ کنند تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده کرده و از مهمانان پذیرایی کنند.

بردن شب چله‌ای
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان «شب چله‌ای» از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان به ویژه مناطق جنوبی این استان است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند، از سوی خانواده داماد، هدایایی فرستاده می‌شود و خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند. مراسم به این صورت است که قبل از غروب آفتاب خانواده داماد این تحفه را به همراه نواختن دف به خانه عروس می‌برند تا شب را مهمان خانواده عروس باشند. اصطلاحاً به این سینی مسی پر از تحفه، «خوانچه» یا «خونچه» می‌گویند.
طبق‌های هدیه معمولاً از جنس مس هستند و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده، پوشانده شده‌اند. این سینی‌ها پر از ظرف‌های میوه، قواره‌های پارچه، خشکبار، کله قند، شیرینی و تکه‌ای طلا برای عروس است.
همه این هدایا با نوارهای رنگی و گل تزیین شده‌اند. مردان این خوانچه‌ها را بر سر گذارده و با شادی و پایکوبی راهی خانه عروس می‌شوند.
خانواده دختر به پاس قدردانی، قطعه پارچه یا لباسی‌ برای خانواده داماد، در سینی خالی شده هدایا، می‌گذارند. برگزاری این مراسم موجب انس، الفت، تحکیم و پیوند عمیق‌تر خانواده‌های عروس و داماد می‌شود.

اهمیت هندوانه شب یلدا
میوه‌های مختلفی در شب یلدا صرف می‌شود که میوه‌ اصلی، هندوانه است.
گذشتگان اعتقاد داشته‌اند که هندوانه گرمیت مغز، سوزندگی جگر، بیماری‌های روده‌ای و گرمای تابستان سال بعد را دور می‌کند. همچنین معتقدند هرکسی شب چله هندوانه بخورد، جگرش لک برنمی‌دارد.
اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد.
حال سوال اینجاست که چرا در خراسان، پوست هندوانه را به پشت‌بام همسایه پرتاب می‌کنند؟
رسم بر این است که بعد از خوردن هندوانه، پوست هندوانه را به پشت‌بام همسایه می‌اندازند تا اگر استطاعت خرید این میوه را ندارد، پوست آن‌را بتراشد و بخورد. پرتاب پوست هندوانه تا بام همسایه‌ هفتم ادامه دارد!

شادی و پایکوبی
یکی از برنامه‌های شب یلدا در مشهد شادی و پایکوبی است، زیرا مردم خراسان معتقدند با رقص و پایکوبی بر سردی و سیاهی کسل‌کننده شب، غلبه می‌کنند.
نقالی‌خوانی، خواندن ترانه‌های بومی با مضامین امید، صمیمیت یا عشق، از جمله آیین‌هایی است که بیشتر در میان کردهای خراسان (کرمانج) مرسوم است. خواننده‌های کرمانج اشعاری از «جعفرقلی» شاعر معروف کرمانج، را می‌خوانند. همچنین بازی‌های دسته‌جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‌های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان‌های خراسان جنوبی است.