پرندگان کاسپین و هیرکانی

تابناک جوان:

در ادامه مطلب پرندگانی که نام ایرانی را بر خود دارند به پرندگان نواحی شمال ایران می پردازیم. منطقه ای که از لحاظ تنوع گونه های جانوری در کشور بسیار ارزشمند است. در این قسمت پرندگان خزری و هیرکانی را شرح می دهیم.

پرندگانی که زیستگاه آنها در محدوده دریای خزر یا کاسپین و جنگلهای هیرکانی هستند و در بیشتر کشورهای این حوزه پراکنده هستند را در برخی منابع کاسپین یا هیرکانی می نامند. در اینجا ما به پرندگانی می پردازیم که نام کاسپین را به طور مستقیم در اسم انگلیسی یا در نام علمی آنها مشاهده می کنیم و شامل گونه ها و زیر گونه های پرندگان ایران می شوند و همچنین پرندگان هیرکانی. شبیه به این وضعیت را که در مورد پرندگان کاسپین یا خزری گفتیم برای منطقه هیرکانی نیز شاهد هستیم که در نام علمی گونه ها و برخی از زیرگونه ها کلمه هیرکانی به کار رفته است و البته گاهی با خزری یکی شمرده شده اند. منطقه هیرکانی شامل جنگلهای بزرگ جنوب دریای خزر و رشته کوه البرز و بخشی از جنگلهای کشور جمهوری آذربایجان می باشد. منطقه کاسپین و هیرکانی از لحاظ تنوع گونه و زادآوری بسیاری از گونه ها زیستگاه هایی کم نظیر هستند. این منطقه شامل دریا، جنگلهای انبوه، تالابها، کوههای بزرگ و دارای ارتفاعی تا ۲۸۰۰ متر از سطح دریا و همچنین کوهپایه های کم ارتفاع، کوهپایه های بلند و دارای پوشش گیاهی متنوعی هستند، این تنوع شامل پرندگان‌ نیز می شود به طوری که بیش از ۳۷۰ گونه از پرندگان ایران تا کنون در این منطقه مشاهده و ثبت شده اند.

چک سیبری زیرگونه کاسپین، عکس از مجید پورهمدانی

از این تعداد حداقل ۶ گونه و ۱۲ زیرگونه از پرندگانی هستند که نام کاسپین و هیرکانی را در پسوند فارسی، انگلیسی و یا نام علمی خود دارند و ما می توانیم در این حوزه آنها را مشاهده کنیم. پرندگانی که نام اقلیم و یا منطقه ای را بر دوش می کشند، نشان دهنده اهمیت این نوع از زیستگاهها، فرهنگ و قومیت موجود در آن منطقه می باشند. گونه های مختلف پرندگانی که ما در ایران مشاهده می کنیم؛ مقیم(بومی)، مهاجر، عبوری و یا نیمه مهاجر(زادآور) هستند. که برخی از آنها را فقط به ذکر نام بسنده می کنیم؛ این زیرگونه ها عبارتند از:

کاکایی خزری

(Caspian Gull Larus cachinnans)

پرستو دریایی خزری

(Caspian Tern Hydroprogne caspia)

کبک دری

(Caspian Snowcock

Tetraogallus caspius)

سلیم سینه ‌بلوطی

(Caspian Plover Charadrius asiaticus)

چرخ‌ریسک هیرکانی (خزری)

(Hyrcanian (Caspian) Tit Poecile hyrcanus)

و از زیرگونه هایی که نام کاسپین را بر خود دارند می توانیم به این پرندگان اشاره کنیم:

زیرگونه سهره سرسیاه

(Pyrrhula pyrrhula caspica Witherby, 1908)

یکی از زیرگونه های سهره جنگلی

(Fringilla coelebs transcaspia Zarudny, 1916)،

زیرگونه سهره تالابی

(Emberiza schoeniclus caspia Ménétries, 1832)،

و همچنین پرنده هایی که نام آنها بر گرفته از منطقه هیرکانی هستند عبارتند از:

دارکوب خالدار کوچک

(Dendrocopos minor hyrcanus (Zarudny & Bilkevitch, 1913))

یکی از زیرگونه های جیجاق

 (Garrulus glandarius hyrcanus Blanford, 1873)

زیرگونه چرخ ریسک هیرکانی

(Poecile (Birdl.: Parus) hyrcanus Zarudny & Loudon, 1905)

زیر گونه سسک تاج طلایی

(Regulus regulus hyrcanus Zarudny, 1910)

از زیرگونه های الیکایی

(Troglodytes troglodytes hyrcanusZarudny & Loudon, 1905)

یکی از زیرگونه های سینه سرخ ایرانی که البته گونه اصلی این پرنده نیز نام ایران را بر خود دارد و در برخی منابع به درستی به عنوان سینه سرخ ایرانی از آن نام می برند، مربوط به منطقه هیرکانی است.

(Erithacus rubecula hyrcanus Blanford, 1874)

سهره جنگلی، عکس از مجید پورهمدانی

یکی از پنج زیرگونه ی گنجشک خانگی نام ایران را بر خود دارد و در نام علمی یکی دیگر از زیر گونه ها نام هیرکانی را مشاهده می کنیم؛

(Passer domesticus persicus Zarudny & Kudashev, 1916)

و همچنین این زیر گونه گنجشک خانگی هیرکانی را:

(Passer domesticus hyrcanus Zarudny & Kudashev, 1916)

(Saxicola maurus variegatus Stegmann, 1935)

این زیرگونه چک سیبری پرنده زیبایی است که در منابع برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس و حوزه خزر به اسم چک کاسپین یا خزری می شناسند ولی متأسفانه در کشور خودمان به نام چک سیبری شناخته می شود. چون در ایران به ندرت زیرگونه ها را جدا می نویسند و یا به آنها اشاره می کنند. به نظر من می توان -و بهتر است- با توجه به زیستگاه این پرنده از این به بعد در ایران نیز به عنوان چک کاسپین از زیرگونه های چک سیبری از آن نام ببریم.

شناسایی این زیرگونه نسبت به گونه اصلی خود یعنی چک سیبری و یا حتی چک اروپایی به خوبی امکان پذیر است. خصوصیت ظاهری و کلید اصلی این پرنده برخلاف چک سیبری (که اتفاقا شباهت زیادی هم به این زیرگونه دارد)، دم سفید با پرهایی با حاشیه سیاه و نوار انتهایی سیاه است به غیر از این مشخصه تقریباً در ظاهر با چک سیبری مشابه است.

یک زیرگونه از دو زیرگونه طاووسک در ایران به نام منطقه سیستان اشاره داشته است.‌ اما در کل در مورد زیرگونه‌ های طاووسک در ایران نظریات مختلفی وجود دارد. آی اُ سی هر دو گونه از طاووسک ها را از هم جدا کرده و یکی را سر خاکستری و دیگری را طاووسک غربی در نظر گرفته است. اما باید گفت که «اساساً، پرندگانی که در گذشته به عنوان poliocephalus در ایران در نظر گرفته می شدند بعدا به عنوان زیر گونه sistanicus طبقه بندی شدند و زیر گونه‌ی poliocephalus به سریلانکا و هند تا جنوب چین، شمال تایلند و جزایر آندمان و نیکوبار محدود شده است.» همینطور «آی اُ سی بیان داشته است که فرم caspius از ترکیه تا نواحی خزری در منطقه شمال غرب ایران حضور پیدا می کند، زیر گونه سیستانی از عراق تا شمال غرب هند حضور یافته. اما بر اساس نظر رزلار، تنها دو زیر گونه‌ی seistanicus و poliocephalus در ایران حضور می یابند. پرندگان منطقه‌ی سیستان، جنوب خزر، ترکیه و سوریه (در گذشته) در اندازه‌ی بدن یکسان بوده و مشخصا بزرگ تر از پرندگان منطقه خوزستان هستند. از آنجا که نام seistanicus قدیمی تر از caspius است، زیرگونه های مذکور مترادف یکدیگر تلقی می شوند. پرندگان جنوب غرب ایران(خوزستان) و عراق تفکیک ناپذیر هستند و از نظر اندازه و رنگ بدن مشابه پرندگان هند/پاکستان بوده، از این رو متعلق به فرم poliocephalus هستند.»

زیرگونه سیستانی در گیلان و سیستان زادآوری داشته است. متاسفانه در حال حاضر تالاب هامون که یکی از مناطق مهم زادآوری و زمستان گذرانی پرندگان بومی، عبوری و مهاجر بوده، خشک شده است و این گنجینه ی عظیم، بدون آب و پرنده روزگار را سپری می کند.

در ادامه ی دیگر زیرگونه های پرندگان کاسپین و هیرکانی به سسک نیزار(تالابی) خزری می پردازیم، در مورد این پرنده در برخی منابع کشورهای حوزه خلیج فارس نام کاسپین را مشاهده می کنیم؛ که به خود گونه این نام را اطلاق می کنند اما ما در‌ ایران به اسم سسک معمولی نیزار می شناسیم.

Caspian reed warbler

(Acrocephalus scirpaceus fuscus)

البته ناگفته نماند که از چهار منبع اصلی نام گذاری پرندگان، کمیته ثبت پرندگان در کشور ما از لیست آی اُ سی استفاده می کند و یکی از تفاوتهای نام پرندگان در منابع گوناگون داخلی و خارجی به مرجع اصلی آن و لیست های متفاوت مربوط می شود.

در قسمتهای بعد، همچنان به پرندگانی که نام آنها برگرفته از زیستگاه، سرزمین و قومیت های ایرانی است و آنهایی که نام ایران را بر خود دارند، خواهیم پرداخت.

منابع:

منصوری، جمشید، راهنمای صحرایی پرندگان ایران، نشر فرزانه، ۱۳۹۲

مبصر، فرید، راهنمای میدانی پرندگان ایران؛ انتشارات فرید مبصر، ۱۳۹۵.

 Khaleghizadeh A &Tohidifar M (2017), Birds of iran: annotated checklist of the specis and subspecies/ recommended citation...

COLLINS BIRD GUIDE

سایت کمیته پرندگان ایران.

ملاح، محسن، یادداشت های شخصی.

تهیه و تنظیم : محسن ملاح