وقتی ویدئو در ایران ممنوع بود + عکس

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ۴۲۰ سینما در سطح کشور فعالیت می‌کرد که در سال ۱۳۵۸ تعداد آن‌ها به ۳۰۰ سینما کاهش یافت. در فرآیند آتش‌زدن سینماها، ۲ هزار کپی فیلم سوخته بود و ۳۰ فیلم آماده نمایش هم سردرگم مانده بود. اردیبهشت‌ماه بود که اعلام شد تمام پروانه‌های نمایش لغو می‌شوند و برای آثار متقاضی بر اساس ضوابط تعیین شده پروانه نمایش داده می‌شود. در عین حال برای فیلم‌ها درجه‌بندی عالی، ممتاز و خوب در نظر گرفته شد تا میزان حمایت‌ها اعم از نقدی یا غیرنقدی مانند کاهش مالیات و معافیت از پرداخت عوارض ـ انجام شود.
با این وجود، سینمادار‌ها علاقه‌ای به اکران آثار سینمایی بومی نداشتند و به اکران آثار خارجی تمایل نشان می‌دادند، مخصوصاً که دفتر فرهنگی سفارت شوروی هم فیلم‌ها را با قیمت ارزان در اختیار سینماداران قرار می‌داد. از سوی دیگر سینماگران با اکران و ورود فیلم‌های خارجی مخالف بودند. این موضوع به حدی پررنگ شد که دولت مقرر کرد تمام سینما‌ها در ۶ ماه دوم هر سال باید حتماً یک فیلم ایرانی جدید را به مدت یک ماه نشان دهند. اما شرایط به گونه‌ای پیش رفت که از ۳۴۰ فیلم به نمایش درآمده برای هیئت بازبینی فیلم‌ها، تنها ۱۳۷ فیلم مجوز گرفتند.

وقتی به سال‌های ۶۲-۶۳ باز می‌گردیم، تقابل با فیلم‌های خارجی به عنوان مهم‌ترین دغدغه تهیه‌کنندگان سینمای ایران بود. آنان از دلایل متعددی برای مخالفت با این آثار استفاده می‌کردند و مدام در صدد جلب حمایت بودند. با وجود شکل‌گیری بنیاد سینمایی فارابی و توجه به موضوع فیلم‌های خارجی در اوایل شکل‌گیری‌اش، مشکلات متعددی وجود داشت. در این میان، دارندگان آثار خارجی با اعتراض و تجمع در صدد قانونی شدن و آسان شدن روال فعالیت خود بودند. چندین و چند ماه تجمعات برگزار می‌شد، اما اتفاق‌های عجیبی هم در آن زمان رخ می‌داد. یکی از اتفاق‌ها حمله به دفاتر مظنونین ـ کسانی که پروانه‌های تقلبی و... داشتند ـ و بازداشت ۸ نفر از آنان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مدت ۵ روز و جمع آوری مدارک علیه آنان و ارائه به دادستانی بود.
به این ترتیب، در یک حرکت ضربتی کشف و ضبط انبار فیلم‌های غیرقانونی و دستگیری برخی دلالان و توزیع‌کنندگان آثار خارجی انجام گرفت. البته در این میان افرادی هم که نوار ویدئو تکثیر می‌کردند، دستگیر شدند. پس از این ماجرا، ۸ انبار بازرسی و ۵۳۴ فیلم مصادره شد. به نظر می‌رسد در جشنواره فیلم فجر سال ۶۳ مخالفت دائمی با حضور و اکران فیلم خارجی در سینما‌ها عیان شده بود.

سال ۶۷ به دلیل موشک باران تهران هر تجمعی ممنوع بود و سینما‌ها تعطیل شده بودند. برخلاف امیدی که مسئولان سینمایی با آرام شدن فضا و تنش‌ها داشتند، این اتفاق غیرمترقبه‌ای بود که بر اقتصاد سینما تأثیر می‌گذاشت. بلافاصله پس از بازگشایی سینماها، مدیران سینمایی در صدد برآمدند فضا را آرام کنند، اما همه چیز به خوبی پیش نمی‌رفت. حمایت‌های بنیاد سینمایی فارابی از فیلم‌ها جای خود را به رقابت با فیلمسازان خصوصی داده بود. برخی تهیه‌کنندگان علاقه نداشتند در دسته بندی سینما‌ها شرکت کنند و اختلاف بین بنیاد فارابی و معاونت سینمایی در سیاستگذاری‌ها اوج گرفته بود. مثلاً مدیر سینمای «عصر جدید» به طور تلویحی گفته بود که دوست ندارد با نمایش فیلم ایرانی «تحفه‌ها» پای زن و بچه به سینمایش باز شود و خواستار نمایش فیلم خارجی شده بود و بنیاد فارابی هم با او همکاری کرده بود.
از سوی دیگر با توجه به ممنوعیت واردات فیلم‌های خارجی، دست معاونت سینمایی بسته بود، نمونه‌اش نامه مدیرکل وقت نظارت و نمایش به معاون امور سینمایی بود که عنوان کرده بود: «گروه ۵ سینما‌ها مخصوص نمایش فیلم‌های خارجی در نظر گرفته شده ...، اما کنداکتور نمایش فیلم‌ها از سوی فارابی اعلام نشد. اخیراً قرار گذاشتیم یک فیلم ایرانی و یک فیلم خارجی اکران شود، اما آقای بانکی (تن‌ها کپی‌دار بخش خصوصی) امتناع کرد و فارابی نیز اعلام کرد که فیلمی موجود ندارد و ما مجبور به پر کردن سینما‌های این گروه با فیلم‌های لایی شدیم». اما دو اتفاق مهم در این سال‌ها رخ می‌دهد؛ یکی همراهی و همدلی دولت برای شکل‌گیری صنوف، و دیگری اختصاص حمایت فقط برای فیلم‌هایی که پروانه ساخت دریافت کرده‌اند.
مخالفت با اکران آثار سینمای جهان همچنان در سینما‌های اصلی وجود دارد، اما در مقاطعی کمرنگ شد، به طوری که مثلاً اکران شبانه فیلم‌های فرهنگی در سینما فرهنگ با زیرنویس انگلیسی با استقبال بسیاری روبه‌رو شد و با تشکیل گروه هنر و تجربه (مؤسسه هنر و تجربه سینمای ایرانیان) هم جایگاهی ویژه برای آثار متفاوت سینمای جهان اختصاص یافت.
گروه «هنر و تجربه» از آن جهت موفق بود که هم توانست از انبوه آثار اکران نشده و طردشده سینمای ایران به بهانه «نفروش» بودن بکاهد و درعین حال سبب شود تا شکل دیگری از فیلمسازی، یعنی فیلمسازی به مثابه کسب وکار خرد شکل بگیرد. این گروه نزاع سینما‌ها و صاحبان فیلم را پایان بخشید، چرا که هزینه سالن سینما داده شده بود و برای سینمادار فرقی نمی‌کرد ۲ نفر در سالن حضور داشته باشد یا ۲۰۰ نفر!
البته طی سال‌های اخیر نمایش فیلم خارجی در گروه هنر و تجربه به هفته‌های فیلم (نظیر هفته فیلم‌های اروپایی، هفته فیلم ایتالیا، هفته فیلم برزیل و ...) داده است.

پس از فراهم‌شدن امکان مجدد اکران فیلم‌های خارجی در سینمای ایران، آمار فروش این فیلم‌ها در گیشه نشان داد که مردم به تماشای فیلم‌های خارجی علاقه‌مند هستند. به عنوان نمونه، در سال ۱۳۷۶ «آدم برفی» با ۴ میلیون و ۴۷۳ بلیت عنوان پرفروش‌ترین فیلم ایرانی سال را به خودش اختصاص داد. فیلم هندی «گایال» هم ۹۳۳ هزار تماشاچی در ایران داشت و در رتبه نخست پرفروش‌ترین فیلم خارجی قرار گرفت. هرچند پس از آن و در سال‌های پایانی دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰، این آمار سیر نزولی به خود گرفت و به کمتر از صدهزار نفر رسید.

یکی از دلایل این موضوع، رواج دستگاه «ویدئو» میان مردم بود. اگرچه استفاده از ویدئو تا اوایل دهه ۷۰ ممنوعیت داشت، با این‌حال انواع فیلم‌های هندی، هنگ‌کنگی (کاراته‌ای) و فیلمفارسی در میان مردم دست‌به‌دست می‌شد. به اعتقاد برخی کارشناسان، نمایش فیلم‌های بالیوودی و هالیوودی در سینماها، به ذائقه بصری آن‌ها جهت داده بود.

افول فیلم‌های خارجی در سینمای ایران