تاریخچه حجاب و عفاف در جهان و ایران

پوشش جزو فطرت انسان ها

تاریخچه حجاب در دوران باستان

پوشش در بین النهرین

در یکی از آثار ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد، زنی در بین النهرین که نقشی از او باقیمانده با تکه پارچه کوچکی سرش را پوشانده است. (ولگسانگ)

لباس زنان نسبت به لباس مردان بلندتر و کامل‌تر بود. در ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در تصاویری که نقاشی مصری کشیده، دختران تمام بدن و پسران، نیمه پایین بدن خود را پوشانده بودند.
در نقش برجسته‌ای که در تل العمارنه واقع در مصر وجود دارد تصویر ملکه با پوشش دیده می‌شود.

در کتاب تاریخ پوشاک اقوام ایرانی آمده است: [در یونان باستان] زنان هنگام حضور در اجتماع، صورت و اندام‏شان (تا روی پاها) را می‏پوشاندند. دایره المعارف لاروس نیز دراین رابطه مینویسد: زنان یونانی صورت و اندامشان را تا روی پا می­پوشاندند. این پوشش که شفاف و بسیار زیبا بود، در جزایر کورس و اِمِرجوس و دیگر جزایر ساخته می­شد. زنان شهر «ثیب» حتی صورتشان را نیز با پارچه می­پوشاندند. این پارچه دارای دو منفذ بود که جلوی چشمان قرار می­گرفت تا بتوانند ببینند. در «اسپارته» نقش­هایی که بر جای مانده، حکایت می­کند که زنان سر را می­پوشانده، ولی صورت هایشان باز بوده ­است.
ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن می‌نویسد: «در دوران باستان زنان فقط در صورتی در جشن‌های مذهبی و تماشاخانه ­ها حضور پیدا می­کردند که کاملاً در حجاب باشند».

رومی­‌ها کسانی را که لباس تنگ می­پوشیدند مجازات می­کردند. زنان روی لباسشان ردای بلندی تا مچ پا، می­پوشیدند که استولا نام داشت و وقتی از خانه خارج می‏ شدند، با چادری بلند تمام بدن را تا روی پا‌ها می‏پوشاندند و چیزی از برآمدگی‏‌های بدن مشخص نمی ‏شد.

برخی تصورمی­کنند زنان غربی در گذشته هم به همین سبک فعلی لباس می‌پوشیده اند. درصورتیکه زنان غربی تا اوایل قرن بیستم از برهنگی در جامعه خودداری می­کردند. در ادامه به بررسی پوشش زنان اروپایی بعد از میلاد مسیح میپردازیم.

در قرون اول تا ۱۶ میلادی زنان اروپایی از لباس­‌های پوشیده استفاده می­کردند. ویل دورانت (مورخ معروف) دراین رابطه می­نویسد: بلندی لباس­های بانوان اصیل اروپایی، تا روی پا‌ها می­رسید. زنان اشراف به ندرت در انظار عمومی ظاهر می­شدند. در اروپا مرد و زن از پیراهن­‌های بلند با آستین ­های بلند استفاده می­کردند که کاملا بدن را می­پوشاند. لباس­ های مردان کوتاه، ولی لباس­‌های زنان خصوصا بانوان اصیل اروپایی چند لایه و بلند تا روی زمین بود. مردان کلاه و زنان روسری‌ای می­پوشیدند که مو، سر و شانه را می­پوشاند.

آستین­‌های لباس زنان تا آرنج و یا مچ دست بود و دامن‌هایشان روی زمین کشیده می­شد. پوشیدن جوراب­های ابریشمی به وسیله ملکه (الیزابت) مرسوم شد. بیشتر زنانِ طبقه تحصیل کرده زود ازدواج می­کردند. انگلیسی‌ها دختران را با وقار و آزرم بار می‌آورند. در زمان شکسپیر زن حق نداشت که روی صحنه بیاید، نقش زنان را پسران بازی می­کردند. (تاریخ تمدن ویل دورانت)

کمال مطلوب یک زن خانه‌دار این بود که با عقل و درایت خانواده را اداره می‌کرد و بسیار باعفت بود. (تاریخ تمدن ویل دورانت)

زنان اغلب دامن­‌های بلند دنباله­ دار، بالاپوش ­های گشاد (ردینگوت) و روسری­‌های سیاه ابریشمی به همراه زیردامنی و جوراب بلند می­پوشیدند. (تاریخ لباس ترجمه شیرین بزرگمهر) زنان عفتِ قبل از ازدواج و وفاداری بعد از ازدواج را وسیله ­ای برای نجابت خود از بی­ حرمتی می­دانستند. زنان هنگام سوارکاری، زیر پیراهن­شان شلواری پف­دار می­پوشیدند. (تاریخ تمدن ویل دورانت)

در اسپانیا عفاف و عصمت زنان نه تنها به وسیله مذهب و قانون بلکه به وسیله شرافت حفظ می ­شد. زنان عفیف دور از مرد‌ها غذا می­خوردند و هنگام حضور در اجتماع، در کالسکه­‌های در بسته می­ نشستند. زنان در تماشاخانه‌ها در قسمت مخصوص می­ نشستند و صورت خود را با تور می­پوشاندند.
در حالی که در قرن ۱۷ یک زن به ندرت می­ گذاشت مردان پاهایش را ببینند اینک (قرن۱۸) دامنش کوتاه شد و مقداری با زمین فاصله گرفت و سرپایی­‌ها که قبلاً بی پاشنه بودند، جای خود را به کفش­‌های پاشنه بلند نوک تیز دادند. (تاریخ تمدن ویل دورانت)

*شاید شما با خودتان بگویید پوشش زیاد زنان در برخی از کشورها، متاثر از آب و هوا و سرمای هوا بوده است. یعنی شاید، چون سردشان می­شده خودشان را می­پوشانده اند. اما براساس تحقیقات مورخان، حتی در کشور‌های گرمسیر هم زنان از سرپوش و لباس­های بلند استفاده می­کردند.

در کشور‌های شرقی مانند هند زنان لباسی مانند چادر می‌پوشند و آن را روی خود می‌کشند، به گونه‌ای که صورتشان پیدا نیست. (فلسفه الحجاب فی وجوب النقاب/اصفهانی حائری).
در ژاپن تا قبل از دهه ۷۰ – ۱۸۶۰، تقریباً همه مردم ژاپن انواع لباس‌های بومی خود یعنی «کیمونو» را به تن می‌کرد. کیمونو یک پیراهن بلند ونسبتا گشاد بود که روی آن یک کمربند پهن می‌بستند. (فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، حداد عادل)

حجاب و عفاف در ایران هم مانند کشورهای جهان، پیشینه طولانی دارد. بر پایه متون تاریخی، در تمدن‌ها و ادیان پیشین جهان، به ویژه در سلسله‌های مختلف ایران باستان، در دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی، حجاب در میان زنان معمول بوده است؛ و این حقیقت روشن می‌شود که با ورود اسلام به ایران حجاب وارد ایران نشده است؛ بلکه بانوان ایرانی از دوران باستان حجاب داشته اند و حجاب آنان با توجه به شرایط اقلیمی، اجتماعی، کار و پیشه، سبک و اسلوب خاصی داشت؛ آنچه بر صحت این ادعا گواهی دارد، نوع پوشش آن‌ها است که می‌توان آن را در دوران باستان از روی کتیبه‌های به جا مانده در مکان‌های باستانی (نقش رستم، تخت جمشید، نقش رجب و ...)، ظروف، تندیس‌ها و مجسمه‌های محافظت شده در موزه ها، و در دوران بعد از اسلام از طریق منابع و کتب معتبر مانند شاهنامه فردوسی - که آیینه تمام نمای فرهنگ ایران زمین است - مشاهده کرد.

از دائره المعارف لاروس نیز به دست می‌آید که حجاب در بین ماد‌ها و پارس‌ها وجود داشته است. همچنین در تفسیر اثنی عشری آمده است: «تاریخ نشان می‌دهد که حجاب در فرس قدیم وجود داشته است». در کیش «مازدیسنی» نامه شت مهاباد، آیه ۹۰ گوید: زن خواهید و جفت گیرید و هم خوابه دیگری را نبینید و بر او منگرید و با او میامیزید.»
نصوصی که بیانگر حجاب زنان ایران باستان است، نشان می‌دهد که زنان در دوره‌های مختلفی، چون دوره مادها، پارسی‌ها (هخامنشیان)، اشکانیان و سامانیان دارای حجاب و پوشش بوده اند، که به چند نمونه آن اشاره می‌شود:

در کتاب «پوشاک باستانی ایرانیان» آمده: «اصلی که باید در نظر داشت، این است که طبق نقوش برجسته و مجسمه‌های ما قبل میلاد، پوشاک زنان آن دوره (مادها) از لحاظ شکل (با کمی تفاوت) با پوشاک مردان یکسان است.»
وی در ادامه برای توضیح نقوش بر جای مانده می‌نویسد: «مرد و زن به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد، از هم تمیز داده می‌شوند.

پارسی‌ها به وسیله کوروش، دولت ماد را از میان برداشته و سلسله هخامنشی را تأسیس کردند. آن‌ها از نظر لباس همانند ماد‌ها بودند. در مورد پوشاک خاص زنان این دوره آمده است: «از روی برخی نقوش مانده از آن زمان، به زنان بومی برمی خوریم که پوششی جالب دارند. پیراهن آنان پوششی ساده و بلند یا دارای راسته چین و آستین کوتاه است. به زنان دیگر آن دوره نیز برمی خوریم که از پهلو به اسب سوارند. اینان چادری مستطیل بر روی همه لباس خود افکنده و در زیر آن، یک پیراهن با دامن بلند و در زیر آن نیز، پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا نمایان است.»

در این دوره نیز همانند گذشته، حجاب زنان ایرانی کامل بوده است. در این باره چنین می‌خوانیم: «لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین، آستین دار و یقه راست بوده است. پیراهن دیگری داشته اند که روی اولی می‌پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یقه باز بوده است. روی این دو پیراهن چادری سرمی کردند.»
در جای دیگر آمده است: «چادر زنان اشکانی به رنگ‌های شاد و ارغوانی و یا سفید بوده است. گوشه چادر در زیر یک تخته فلزی بیضی منقوش یا دکمه که به وسیله زنجیری به گردن افکنده شده، بند است. این چادر به نحوی روی سر می‌افتاده که عمامه (نوعی کلاه زنانه) را در قسمت عقب و پهلو‌ها می‌پوشانیده است.»
در کتاب «پارتیان» نیز آمده است: «زنان عهد اشکانی قبایی تا زانو بر تن می‌کردند، با شنلی که بر سر افکنده می‌شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می‌آویختند.»

در این دوره اردشیر پسر بابک با استفاده از ضعف اشکانیان، سلسله ساسانیان را بنیان نهاد و دین زرتشت را دین رسمی کشور قرار داد. اوستا را ترجمه و آتشکده‌های ویران را بازسازی نمود. زنان در این دوره که احکام دینی زرتشتیان در کشور اعمال می‌شده است، همچنان دارای حجاب کامل بودند. در مورد پوشاک زنان چنین آمده است: «چادر که از دوره‌های پیش مورد استفاده بانوان ایران بوده است، در این دوره نیز به صورت مختلف مورد استعمال داشته است.»
حجاب زنان در این دوره چنان اهمیتی داشت که «حتی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس‌های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است.»

تطبیق آثار کتبی، سنگ نوشته‌ها و تندیس‌ها و با تدبر در منابع مکتوب و آثاربه جـامانـده از سلسله‌های باستانی، در بررسی نحوة پوشش، معلوم میشود، حجاب در ایران و در تمام فرهنگ‌های قبل از اسلام سابقه داشته است. این مسئله دلیلی است بر اینکه حجاب یک نوع گرایش فطری و انسانی است؛ بنابراین نباید به حجاب به عنوان یک محدودیت دینی نگاه کنیم بلکه باید به عنوان یک ارزش انسانی آن را پاس بداریم.
حضور زنان در سطوح بالای اجتماعی، ارزان و در دسترس نبودن، پاک و طاهر ماندن، اعتقادات مذهبی و تامین امنیت، مهم‌ترین دلایل پوشیده‌تر بودن لباس زنان در طول تاریخ جهان است.

*مقاله مصور سایت "های حجاب" با عنوان تاریخچه حجاب در ایران و جهان، از دوران باستان تا اکنون

*خبرگزاری حوزه
*مقاله حجاب در ایران باستان، نویسندگان: ملاابراهیمی عزت، بهرامیان مسعود، زارع درنیایی عیسی.