رستاخیز علمی ایران پس از انقلاب

«ایران با نرخ رشد علمی ۱۰.۴ درصدی در سال ۲۰۱۹، در میان ۲۵ کشور برتر جهان در رتبه دوم قرار دارد.» شاید شنیدن این جمله افتخار آمیز درباره پیشرفت علمی ایران که توسط وب سایت بین المللی «Web of Science» منتشر شده است، در سال‌های قبل از انقلاب و در دوران حکومت رژیم پهلوی غیرقابل باور و تصور بود. بررسی رشد علمی ایران در سال‌های پس از پیروزی انقلاب یکی از موضوعات مهمی است که می‌تواند تصویر روشن تری از تفاوت‌های ایران قبل از انقلاب و بعد از انقلاب را به ما نشان دهد. از این رو برای درک واقعیت‌ها و دستاورد‌های ارزشمند جمهوری اسلامی در حوزه علمی و فناوری، لازم است مروری بر وضعیت علمی ایران از قبل انقلاب تا امروز داشته باشیم.

عقب ماندگی پهلوی‌ها در ماراتن پیشرفت علمی جهان

به طور کلی تمام کشور‌های جهان برای دست یافتن به رشد علمی و دانشگاهی باید چهار مرحله را طی کنند. در مرحله اول دانشجو‌ها جذب دانشگاه‌ها می‌شوند و آموزش می‌بینند. پس از این مرحله دانشجویان با استفاده از آموزش‌هایی که فراگرفته اند، شروع به پژوهش کرده و تولید مقاله می‌کنند. در مرحله سوم، دانشگاه‌های پژوهش محور تبدیل به دانشگاه‌های فناور می‌شوند و از مقالات علمی تولید شده در مرحله قبل برای تولید فناوری استفاده می‌کنند؛ و در مرحله آخر فناوری تولید شده در دانشگاه‌ها بر اقتصاد اثرمی گذارد و منجر به ایجاد اشتغال و درآمدزایی می‌شود.
حالا تصور کنید در سراسر دنیا یک مسابقه بزرگ و حساس در جهت پیشرفت علمی کشور‌ها به راه می‌افتد. اما ایران پیش از انقلاب با وجود گذشت حدود ۴۰ سال از تاسیس اولین دانشگاه، در تولید علم و فنّاوری بسیار ضعیف است و در صنعت به جز مونتاژ و در علم به جز ترجمه هنری ندارد، از این مسابقه جهانی عقب می‌ماند. به طوری که در آن زمان سهم ایران از تولید علم در دنیا تناسب چندانی با ظرفیت‌های دانشگاهی آن روز‌ها نداشت و در سال ۵۷ کشوری که یک درصد از جمعیت کل دنیا را داشت، سهمش از تولید علم دنیا کمتر از یک دهم درصد بود.
بر اساس گزارشی که نشریه «نیوساینتیست» در سال ۲۰۱۰ منتشر کرده است، رشد علم در کشور ایران، ۱۱ برابر سریع‌تر از میانگین جهانی است. یعنی ایران سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا در مسیر پیشرفت علم و فناوری حرکت می‌کند.

گام برداشتن ایران در مسیر پیشرفت

علی رغم تمام عقب ماندگی‌های ایران در دوران پهلوی، پس از پیروزی انقلاب، ایران با سرعت زیادی در جهت رشد علمی کشور گام برداشت؛ و تا اواسط دهه ۷۰ ایستادن در مرحله آموزش محوری به پایان رسید و رستاخیز علمی کشور در پژوهش و تولید علم آغاز شد. بر اساس گزارشی که نشریه «نیوساینتیست» در سال ۲۰۱۰ منتشر کرده است، رشد علم در کشور ایران، ۱۱ برابر سریع‌تر از میانگین جهانی است. یعنی ایران سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا در مسیر پیشرفت علم و فناوری حرکت می‌کند. به طوری که سهم ایران از تولید علم دنیا در سال ۱۹۹۸ از ۰.۰۷ درصد، به ۱.۹۸ درصد در سال ۲۰۱۹ می‌رسد. یعنی سهم ایران از تولید علم دنیا نسبت به جمعیت کشور حدودا دو برابر شد.

 

 

بر اساس این نمودار پس از سال ۲۰۰۹ سهم ایران از تولید علم دنیا به سهم منطقی خود نسبت به جمعیت کشور یعنی ۱ درصد از کل جهان می‌رسد. حالا نوبت به حرکت در جهت افزایش کیفیت مقالات تولید شده می‌رسد از این رو برای چاپ مقاله در نشریات برتر جهان، امتیازات خاصی در نظر گرفته می‌شود. در نهایت این رویکرد باعث می‌شود که دهه نود به دهه کیفیت‌گرایی در تولیدات علمی کشور تبدیل شود و در این سال‌ها ارجاعات به مقالات علمی کشور به شدت رشد کرده و دانشگاه‌های کشور یکی پس از دیگری در فهرست‌های رده‌بندی جهانی قرار می‌گیرد. تا حدی که در سال ۲۰۲۰ مرکز مطالعات علوم و فناوری رتبه بندی لیدن ۳۶ دانشگاه ایران را در فهرست دانشگاه‌های بزرگ جهان قرار داده است.
یکی از معیار‌های سنجش کیفت مقالات دنیا، شاخصی است که پایگاه اطلاعات علمی Clarivate Analytics یا همان ISI تنظیم کرده است. در سال ۲۰۰۷، ۵۶ مقاله از کل مقالات برتر دنیا متعلق به ایران بوده است؛ اما در سال ۲۰۱۶ این عدد به ۲۲۳ مقاله رسیده است که نشان دهنده رشد کیفیت بیش از ۴ برابری مقالات تولید شده در ایران است.

روند افزایشی تعداد مقالات داغ و پراستناد ایران در ISI

همچنین رتبه ایران در این زمینه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ از رتبه ۳۹ جهان به رتبه ۲۰ جهان ارتقا پیدا کرده است که نشان دهنده رشد کیفیت مقالات ایران در این سال‌ها است.

 

 

 

در دهه‌های گذشته که دانشگاه‌ها بیشتر به پژوهش می‌پرداختند، سهم ایران از کل مقالات علمی تولید شده در دنیا نسبت به با کیفیت‌ترین آن‌ها بیشتر بود؛ اما در طی ده سال اخیر که سهم کشور از مقالات با کیفیت دنیا رو به افزایش است، این نسبت وارونه شده است؛ به طور مثال در سال ۲۰۱۶، سهم ایران از کل مقالات دنیا به ۱.۸ درصد رسید درحالی که ۲.۲ درصد از مقالات با کیفیت دنیا به ایران تعلق داشت. این مسئله نشان از ارتقاء قابل توجه کیفیت مقالات تولید شده در کشور دارد.

 

پس از گذشت فراز و نشیب‌های بسیار و جبران عقب ماندگی‌های ایران در مسابقه‌ی پیشرفت علمی جهان که به پیش از انقلاب و دوران حکومت پهلوی برمی گردد، حالا دیگر زمان گام برداشتن در مسیر تولید فناوری و ایجاد اشتغال و درآمد از زیرساخت‌های علمی کشور است.
قبل از انقلاب به غیر از برخی صنایع دستی و سنتی هیچ فناوری بومی در کشور وجود نداشت و تکنسین‌های ما تنها نقش اپراتور تجهیزات خارجی را ایفا می‌کردند در حالیکه تمامی پیشرفت‌های فناوری بومی مربوط به بعد از انقلاب است. در سال‌های اخیر شاهد دستاورد‌های متعدد علمی و فناوری در علوم و رشته‌هایی مانند هسته‌ای، نانو، بیوتکنولوژی، موشکی، سلول‌های بنیادین، هوافضا، دارو‌های نوترکیب و پزشکی بوده‌ایم که ثابت می‌کند در صورت اتکا به ظرفیت‌های داخلی و مدیریت مناسب آنها، دسترسی به قله‌های علم و فناوری امکان پذیر است.
پس از گذشت فراز و نشیب‌های بسیار و جبران عقب ماندگی‌های ایران در مسابقه‌ی پیشرفت علمی جهان که به پیش از انقلاب و دوران حکومت پهلوی برمی گردد، حالا دیگر زمان گام برداشتن در مسیر تولید فناوری و ایجاد اشتغال و درآمد از زیرساخت‌های علمی کشور است. از این رو جوانان نخبه ایرانی نباید تنها به ثبت ایده‌های خلاقانه و نوآورانه خود به صورت مقاله در ژورنال‌های معتبر دنیا اکتفا کنند بلکه باید تلاش کنند ایده‌های خود را در قالب پتنت‌های بین المللی به جهان عرضه کنند تا کشفیات و اختراعات آن‌ها وارد بازار‌های تجاری شود و از این طریق بتواند گره‌ای از مشکلات موجود در صنعت را باز کند.